سوره های مکی و مدنی و فواید شناخت آنها
یکی از مسایل مهم علوم قرآنی،مساله شناختسورههای مکی و مدنی است. تشخیص آنها به دلایل ذیل ضروری است: 1.شناخت تاریخ و مخصوصا تسلسل آیات و سور و تدریجی بودن نزول آنها،ازطریق ناختسورههای مکی از مدنی است.انسان پیوسته در این جست و جوستتا هر حادثه تاریخی را بشناسد،در چه زمانی و در کجا اتفاق افتاده،عوامل و اسبابپدید آورنده آن چه بوده است. بدین طریق دانستن سورهها و آیههای مکی وتشخیص آنها از آیهها و سورههای مدنی از اهمیتبه سزایی در فهم تاریختشریعات اسلامی برخوردار است. 2.فهم محتوای آیه در استدلالهای فقهی و استنباط احکام نقش اساسی دارد. چه بسا آیهای به ظاهر مشتمل بر حکم شرعی است،ولی چون در مکه نازل شده وهنگام نزول،هنوز آن حکم تشریع نشده بود،باید یا راه تاویل را پیش گرفتیابه گونه دیگر تفسیر کرد. مثلا مساله تکلیف کافران به فروع احکام شرعی مورد بحثفقهاست و بیشتر فقها،آنان را در حال کفر،مکلف به فروع نمیدانند.و در اینزمینه دلایل و روایات فراوانی در اختیار دارند،ولی گروه مخالف(کسانی که کافرانرا در حال کفر مکلف به فروع میدانند)به آیه هفتسوره فصلت تمسک جستهاند. آن جا که مشرکان را به دلیل انجام ندادن فریضه زکات مورد نکوهش قرار داده است. غافل از این که سوره فصلت مکی و فریضه زکات در مدینه تشریع شده است.یعنیهنگام نزول آیه یاد شده،زکات حتی بر مسلمانان هم واجب نبوده است،پسچگونه مشرکان را مورد عتاب قرار میدهد؟این آیه دو تاویل دارد: اول،مقصود از زکات در این جا تنها پرداخت صدقات بوده است که مشرکان ازآن محرومند، زیرا شرط صحت صدقه قصد قربت است که کافران از انجام آنعاجزند. دوم،مقصود محرومیت از ادای زکات است و آن بدان جهت است که کفر مانعآنان شده است و اگر ایمان داشتند،از این فیض صفحه 60 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان . ( محروم نبودند ( 24 3.در استدلالات کلامی،آیات مورد استناد-مخصوصا آیاتی که درباره فضایلاهل بیت نازل شده-بیشتر مدنی است،چون این مباحث در مدینه مطرحبوده است.برخی آن سورهها یا آیات را مکی دانستهاند که در آن صورت نمیتواندمدرک استدلال قرار گیرد.بنابر این شناخت دقیق مکی و مدنی بودن سورهها و آیاتیکی از ضروریات علم کلامی در مبحث امامت است.مثلا برخی تمام سوره دهر رامکی دانستهاند و گروهی مدنی و بعضی جز آیه فاصبر لحکم ربک و لا تطع منهم آثمااو کفورا ( 25 ) همه را مدنی دانستهاند.دیگران هم از ابتدای سوره تا آیه 22 را مدنی وبقیه را مکی دانستهاند.اختلاف درباره این سوره بسیار است، ولی ما آن را تمامامدنی میدانیم. یوفون بالنذر و یخافون یوما کان شره مستطیرا،و یطعمونالطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا،انما » : درباره شان نزول آیههای نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاء و لاشکورا،انا نخاف من ربنا یوما عبوسا قمطریرا.فوقاهم الله شر ذلک الیوم و لقاهم نضره وسرورا،و جزاهم بما صبروا جنۀ و حریرا… ( 26 ) .گفتهاند که حسنین بیمار شده بودند.پیامبرگرامی و گروهی از بزرگان عرب به عیادت آنان آمدند و به مولی امیر مؤمنانپیش نهاد کردند:چنان چه برای شفای فرزندانت نذر کنی خداوند شفای عاجلمرحمتخواهد فرمود.حضرت این پیش نهاد را پذیرفت و سه روز روزه نذر کرد. آن گاه که حسنین شفا یافتند در صدد ادای نذر بر آمد.قرصهای نانی برای افطارتهیه کرد، روز اول هنگام افطار مسکینی در خانه را زد و تقاضای کمک کرد.حضرتنانهای تهیه شده را به او داد.روز دوم نیز یتیمی آمد و نان تهیه شده را دریافت کرد. روز سوم اسیری آمد و نانها به او داده شد. حضرت در این سه روز خود با اندک نان خشک و کمی آب افطار کرد.طبرسیدر این زمینه روایات بسیاری از طرق اهل سنت و اهل بیت عصمت علیهم السلام گرد آورده وتقریبا آنها را مورد اتفاق اهل تفسیر دانسته است.آنگاه برای اثبات مدنی بودنتمام سوره،روایات ترتیب نزول را-که سوره دهر جزء سورههای مدنی به شمار رفته-با سندهای معتبر آورده است ( 27 ) . ولی کسانی مانند عبد الله بن زبیر که مایل نبودند اینفضیلتبه اهل بیت علیهم السلام اختصاص یابد اصرار داشتند که این سوره را کاملا مکیمعرفی کنند ( 28 ) .غافل از آن که در مکه اسیری وجود نداشت.مجاهد و قتاده از تابعینتصریح کردهاند که سوره دهر تماما . ( مدنی است، ولی دیگران تفصیل قایل شدهاند ( 29 . ( سید قطب،از نویسندگان معاصر به قرینه سیاق،سوره را مکی دانسته است ( 30 4.بسیاری از مسایل قرآنی،تنها از طریق مکی و مدنی بودن سوره یا آیهها،حلو فصل میشود.مثلا در مساله نسخ قرآن به قرآن برخی راه افراط پیمودهاند و بیشاز دویست و بیست آیه را منسوخ معرفی کردهاند.در صورتی که چنین عدد بزرگینمیتواند صحت داشته باشد و با واقعیتسازگار نیست و گروهی راه تفریط درپیش گرفتهاند اصلا قرآن را غیر قابل نسخ میدانند-به ویژه نسخ قرآن به قرآن،زیراشرط تحقق نسخ،تنافی میان دو آیه است که این گونه تنافی با نفی اختلاف در آیه و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا ( 31 ) منافات دارد ( 32 ) .و دستهای حد وسطرا برگزیده و اصل نسخ را پذیرفتهاند و در کمیت آیات نسخ (33) «… شده اعتدال را رعایتکردهاند.از جمله آیاتی که افراطیون آن را منسوخ میدانند،آیه فما استمتعتم به منهنفآتوهن اجورهن و الذین هم لفروجهم » است که درباره ازدواج موقت نازل شده است،که ناسخ آن راطبق گفته امام شافعی محمد بن ادریس-آیه حافظون،الا علیازواجهم او ما ملکت ایمانهم فانهم غیر ملومین،فمن ابتغی وراء ذلک فاولئک هم العادون ( 34 ) دانستهاند. نظر مذکور را به دو دلیل نمیتوان پذیرفت:اولا،زنی که با عقد متعه گرفتهمیشود زوجه است،گر چه احکام او با زوجه دایمی کمی تفاوت دارد.ثانیا،آیهایرا که ناسخ فرض کردهاند در سوره مؤمنون است که تماما مکی است و کسی این آیهرا استثناء نکرده . ( است.در صورتی که معمولا باید ناسخ پس از منسوخ باشد.مطلبفوق را استاد زرقانی نیز یاد آور شده است ( 35 صفحه 61 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان معیار و ملاک تشخیص سورههای مکی و مدنی طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست میآید، 86 سوره مکی و 28 سوره مدنی است که در این گروه بندی سه معیار وجود دارد: 1.معیار زمان:بیشتر مفسرین معتقدند که معیار مکی یا مدنی بودن هجرتپیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه است.هر سورهای که پیش از هجرت نازل شده مکیو هر سورهای که پس از هجرت نازل شده است مدنی به شمار میرود،خواه درمدینه نازل شده باشد خواه در سفرها.و حتی در مکه در سفر حجیا عمره یا پس ازفتح،چون پس از هجرت بوده است،مدنی محسوب میشود.ملاک هجرت نیزداخل شدن به مدینه است.بنابر این آیاتی که پس از هجرت از مکه و پیش از ورودبه مدینه،در راه بر پیامبر نازل شده است،مکی محسوب میشود.مثلا آیه ان الذیفرض علیک القرآن لرادک الی معاد… ( 36 ) بر اساس این تعریف و ملاک که پس از خروج ازمکه در راه بر پیامبر نازل شده،مکی است. 2.معیار مکان:هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکی است.و هر چهدر مدینه و پیرامون آن نازل گردیده مدنی است،خواه پیش از هجرت یا پس از آننازل شده باشد.پس آن چه در غیر این دو منطقه نازل شده باشد نه مکی است و نهمدنی.در این زمینه جلال الدین سیوطی روایتی آورده است که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: . ( انزل فی ثلاثۀ امکنۀ:مکۀ و المدینۀ و الشام که طبق گفته ابن کثیر،مقصود از شامتبوک است ( 37 » 3.معیار خطاب:هر سورهای که در آن،خطاب به مشرکان میباشد مکی و هرسورهای که در آن خطاب به مؤمنان میباشد،مدنی هر سوره که یا ایها الناس در آنبه کار رفته باشد،مکی »: است.در این زمینه ازعبد الله بن مسعود حدیثی آوردهاند که گفته است است و هر سوره که یا ایها الذین آمنوا در آن به کار رفته باشدمدنی است ( 38 ) ،زیرا در مدینه غلبه با مؤمنان بوده و در مکه با مشرکان.البته درسورههای مدنی مانند سوره بقره، یا ایها الناس به کار رفته که کلیت این معیار راخدشهدار میکند. برای تشخیص سورههای مکی و مدنی،ملاکهایی را مشخص کردهاند که هریک به تنهایی نمیتواند ملاک جامع و مانع باشد.بلکه این ملاکها روی هم رفته تاحدودی تعیین کننده است.به طور کلی ملاکها و علایم برای تشخیص،عبارت است از: 1)نص و خبر، 2)علایم صوری و ظاهری، 3)علایم محتوایی و معنوی. برایشناخت مکی و مدنی دو راه وجود »: علامه برهان الدین ابراهیم بن عمر بن ابراهیم جعبری(متوفای 732 )میگوید آن گونه که علقمۀ بن .« دارد:سماعی،که از راه نقل و روایتبه دستمیآید.قیاسی،که از روی ضابطه تشخیص داده میشود استعمال شده « هر سورهای که در آن یا ایهاالناس آمده باشد یا لفظ کلا »: قیس(متوفای 62 )از عبد الله بن مسعود روایت کرده است باشد یا در ابتدای آن حروف مقطعباشد-جز زهراوین(بقره و آل عمران)و نیز سوره رعد که بنا بر قولی مدنی است-یادر آن قصه آدم و ابلیس آمده باشد-جز سورههای طولانی-یا سورهای که در آنسر گذشت انبیای سلف و امتهای گذشته آمده باشد مکی . ( است،و هر سورهای کهدر آن از فریضه و تکالیف و حدود شرعی سخن گفته شده باشد،مدنی است ( 39 برخی خصوصیات دیگری برای شناختسورههای مکی و مدنی ذکر کردهاندکه عبارت است از: 1.کوتاهی آیات درون یک سوره و نیز کوتاهی سوره،نوعا مکی بودن آن رامیرساند.و بلندی آیههای یک سوره علاوه بر بلندی سوره نوعا مدنی بودن آن راثابت میکند. 2.لحن تند و شدید سوره بیشتر با اهل مکه است که اهل عناد و لجاج ومقاومت در مقابل حق بودهاند،ولی لحن ملایم و خفیف،مدنی بودن سوره رامیرساند که بیشتر خطاب به مؤمنین است. 3.بحث درباره اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگیهایسورههای مکی است. و در سورههای مدنی بیشتر از صفحه 62 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان تفاصیل احکام و بیانشریعت اسلام سخن گفته شده است. 4.دعوت به پایبند بودن به اخلاق و استقامت در رای و سلامت عقیده و ترکلجاج و عناد و نیز برخورد تند با عقاید باطل مشرکان و ناچیز شمردن اندیشههایتهی و بیاساس آنان،از خصایص سورههای مکی به شمار میرود.در حالی کهبرخورد با اهل کتاب و دعوت آنان به میانه روی در عقاید و افکار و اندیشهها و نیز مبارزه با منافقین و ذکر خصایص و صفات آنان از ویژگیهای سورههای مدنی است. 5.غالبا خطابها با عنوان یا ایها الناس… از ویژگیهای سور مکی است و باعنوان یا ایها الذین آمنوا از خصایص سور مدنی است. البته این ویژگیها هرگز کلیت ندارد،بلکه صرفا درباره برخی از انواع صدقمیکند.و در صورت اجتماع چندین خصیصه،اگر موجب علم و یقین شود و نصمعارضی در میان نباشد، قابل اعتماد است،و موجب قوت احتمال و اطمینانمیشود.در این صورت است که نتیجه کار برد فقهی و تاریخی و غیره دارد.بنابر اینملاک تشخیص مکی و مدنی،یا نقل و خبر است که اصطلاحا سماعی میگویند.یااجتهاد و شواهد ظاهری و صورت جمله بندی و داشتن سجع و وزن و کوتاهی آیاتو سورههاستیا شواهد محتوایی است.بدین معنا که شکل بیان اصول عقاید واحکام و برخورد با کفار و منافقین نشانه مکی و مدنی بودن سوره است. پینوشتها: 1.ر.ک:تفسیر منسوب به امام عسکری،ص 157 .بحار الانوار،ج 18 ،ص 206 ، حدیث 36 .تفسیربرهان،ج 2،ص – -1 علق 96:5 . 478 .صحیح مسلم،ج 1،ص 97 .صحیح بخاری،ج 1،ص 3 . -2 اصول کافی،ج 2،ص 628 .عیون اخبار الرضا،ج 2،ص 6.بحار الانوار،ج 92 ،ص 39 .1- -3 مدثر 74:2 . -4 صحیح مسلم،ج 1،ص 99 و رجوع کنید به:امام احمد بن حنبل،مسند احمد،ج 3،ص 306 . -5 ر.ک:بدر الدین زرکشی،البرهان فی علوم القرآن،ج 1،ص 206 .1- -6 مدثر 74:5 . -7 صحیح بخاری،ج 1،ص 4.صحیح مسلم،ج 1،ص 98 ،و رجوع کنید به:مسند احمد،ج 3،ص 325 . -8 تفسیر طبرسی،ج 10 ،ص 405 و رجوع کنید به:الکشاف،ج 4،ص 775 . 1.اسباب النزول،ص 11 – -9 فاتحه 1:2 . -10 الاتقان،ج 1،ص 12 . -11 حجر 15:87 .1- -12 نصر 110:3 . -13 تفسیر طبرسی،ج 10 ،ص 554 . -14 تفسیر برهان،ج 1،ص 29 . -15 الاتقان،ج 1،ص 27 . -16 تفسیر صافی،ج 1،ص 680 عاطفه،با نزول انفرادی آیهسازش ندارد.ولی باید « -17 بقره 2:281 .برخی از نظر ادبی اشکال کرده گفتهاند،مصدر بودن آیه به واو از آن جهت است تاتکمله آیه قبل قرار گیرد گر چه با فاصله زمانی و « توجه داشت-بر فرض صحت روایت-مصدر شدن آیه به واو و لقد امر علی »: در استعمالات عربی فراوان است « به طور انفرادی نازل گردیده باشد.علاوه مصدر شدنجملههای بدون سابقه،به واو و رب قائلۀ یوما بذی سلم.این الطریق الی حمام منجاب .و در قرآن نیز فراوان یافتمیشود ». اللئیم یسبنی.فمضیت ثمۀقلت لا یعنینی صفحه 63 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان انما قولنا لشیء اذا اردناه ان نقول لهکن فیکون.و الذین هاجروا فی » : آمده که با آیات قبل رابطهای ندارند.مثلا « که بر سر آیاتی واو 40 )آیه نخست در امر تکوین است.آیه بعد در – سوره نحل 43 ) «… الله من بعد ما ظلموا…و ما ارسلنا من قبلک الا رجالا نوحی الیهم رابطه با مهاجرت.آیه سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبرانپر واضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی در پی ثبتشدهاند. . -18 تفسیر شبر،ص 83 .تفسیر ماوردی،ج 1،ص 282 . -19 مائده 5:3 . -20 ابن واضح یعقوبی،تاریخ یعقوبی،ج 2.ص 35 . -21 بقره 2:281 . -22 تفسیر ماوردی(النکت العیون)ج 1،ص 63 .زرکشی البرهان،ج 1،ص 186 . -23 بقره 2:281 . -24 ر.ک:تفسیر طبرسی،ج 9،ص 5.المیزان،ج 17 ،ص 384 . -25 انسان 76:24 .7- -26 انسان 76:12 .229- 404 .حاکم حسکانی،شواهد التنزیل،ص 315 – -27 ر.ک:تفسیر طبرسی،ج 10 ،ص 406 . -28 الدر المنثور،ج 6،ص 297 .154- -29 ر.ک:التمهید،ج 1،ص 155 . -30 فی ظلال القرآن،ج 29 ،ص 215 . -31 نساء 4:82 . -32 ابو القاسم خویی(آیت الله)،البیان فی تفسیر القرآن،ص 206 . -33 نساء 4:24 .5- -34 مؤمنون 23:7 . -35 محمد عبد العظیم زرقانی،مناهل العرفان،ج 1،ص 195 . -36 قصص 28:85 . -37 الاتقان،ج 1،ص 23 .19- -38 المستدرک،ج 3،ص 18 . -39 البرهان،ج 1،ص 189 شبهات وارده درباره مکی و مدنی بودن سورهها شبهاتی که در این زمینه وارد شده بیشتر از جانب مستشرقین بوده است که قرآنرا تابع و متاثر از محیط و جو حاکم بر منطقه دانستهاند و به ان چندان جنبه ثابتالهی ندادهاند.ولی باید بین تاثر از محیط و همگامی با جو حاکم برای تاثیر گذاریدر مردم فرق قایل شد.کسی که میخواهد بر محیط خود تاثیر بگذارد باید نخستحرکتخود را با آن محیط هم آهنگ سازد و واقعیات محیط را مورد توجه قراردهد،و هم آهنگ با آن گام بردارد تا بتواند با زبان مردم سخن گوید و با روش و شیوهمتعارف موجود،ایده خود را پیاده کند.پس باید وضع محیط خود را در نظر بگیردو آن را کاملا بشناسد تا عوامل مؤثر را به شایستگی به کار اندازد. صفحه 64 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان بنابر این فرق است میان آن که محیط بر وی تاثیر گذارد و او را دنبال خود بکشد،با آن که او خود را با محیط هم آهنگ سازد تا عوامل مؤثر در آن را شناخته و بتواندبر آن تاثیر گذارد. مثلا اگر فرهنگ حاکم بر جامعهای ادبیات محکم و استوار و علاقهو گرایش مردم به شعر و جملات موزون است،اگر شخص با توجه به چنین گرایشیدعوت خود را اعلام کند و در ضمن با جملات محکم و کوتاه و موزون پیامهای خود را بیان کند رعایت جامعه شناسی محیط را کرده و هم گام با جو حاکم رسالتخود را بیان داشته است.پس آن چه عیب و نقص است، فرض نخست(تاثیر پذیریاز محیط)است ولی فرض دوم(تاثیر گذاری بر محیط و هم گام با فرهنگ جامعه) کمال و ورزیدگی است که از بهترین راه توانسته است مرام و آیین خود را پیاده کند. پس از این مقدمه کوتاه به طرح شبهات وارده میپردازیم: 1.شیوه سورههای مکی،شدت و عنف و پر خاش کردن است.در صورتی کهشیوه سورههای مدنی مسالمت آمیز است.و این تفاوت بدان جهتبوده است کهبرخورد مردم مکه تند و مقاوم و برخورد مردم مدینه مسالمت آمیز و پذیرش واربوده است.لذا قرآن در مقابل این دو حالت متضاد،حالت مشابه به خود گرفته وهمان شیوهای را به کار برده است که مردم در برابر آن پیش گرفتهاند. در جواب باید گفت:اولا،تنها سورههای مکی ویژگی وعید و تهدید را ندارد،بلکه در بسیاری از سورههای مدنی نیز متناسب مخاطبین خود روش شدت و عنفو تهدید به کار رفته است.اگر مخاطبین در مدینه،همانند مخاطبین در مکه،افرادمقاوم و سر سخت و حق ناپذیر بودند، لحن قرآن با آنان تند و با شدت بوده است،زیرا باید با هر کس با همان سلاح که به کار میبرد مقابله کرد و این از قدرتمندیقران حکایت میکند،نه از ضعف آن.در سوره بقره میخوانیم: . ( الذین یاکلون الربا لا یقومون الا کما یقوم الذی یتخبطه الشیطان من المس ( 1 یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و ذروا ما بقی من الربا ان کنتم مؤمنین فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب منالله و رسوله و ان تبتم فلکم رءوس . ( اموالکم لا تظلمون و لا تظلمون ( 2) . فان لم تفعلوا و لنتفعلوا فاتقوا النار التی و قودها الناس و الحجاره اعدت للکافرین ( 3 هم چنین شدت لحن آیاتی که در بر خورد با منافقین و سر سختان اهل کتاب درمدینه نازل شده،کمتر از شدت لحن آیاتی که در مکه در برخورد با مشرکین نازلشده است،نیست و احیانا بسیار شدیدتر است.شاید عنیفترین سورههای قرآنیسوره برائتباشد که از آخرین سورههای نازل شده در مدینه است و مخاطبین آن عموم اهل شرک و لجاج و عنادند. در مقابل،در بسیاری از سورههای مکی،ملایمت و نرمش میبینیم که درموقعیتهایی نازل شده که به شدت نیاز نبوده است.در سوره زمر میخوانیم: قلیا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمۀ الله ان الله یغفر الذنوب جمیعا انه هوالغفور الرحیم 4) ،بگو:ای بندگان من که بر خویشتن زیاده روا داشتهاید،از رحمتخداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را میآمرزد،زیرا او ) بسیار آمرزنده ومهربان است .در سوره حجر میخوانیم: و لقد اتیناک سبعا من المثانی و القرآن العظیم،لا تمدن عینیک الی ما متعنا به ازواجا و لا تحزن علیهم و اخفض جناحک للمؤمنین ( 5) ،و بهراستی،ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم[بنابر این]هرگز چشم خود را بهنعمتهایی[مادی]که به گروههایی از آنان[کفار]دادیم میفکن و بر ایشان غمگینمباش و بال[عطوفت]خود را برای مؤمنین .« فرو گستر فما اوتیتم من شیء فمتاع الحیاه الدنیا و ما عند الله خیرو ابقی للذین امنوا و علی ربهم یتوکلون،و الذین » : در سوره شوری میخوانیم یجتنبون کبائر الاثم و الفواحش و اذا ماغضبواهم یغفرون،و الذین استجابوا لربهم و اقاموا الصلاه و امرهم شوری بینهم و ممارزقناهم ینفقون ( 6) ، آن چه به شما ارزانی شده متاع زود گذر دنیاست و آن چه نزدخداستبرای کسانی که ایمان آورده و بر پروردگارشان توکل میکنند بهتر وپایدارتر است.همان کسانی که از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب میورزند وهنگامی که خشمگین شوند عفو میکنند و کسانی که دعوت پروردگارشان رااجابت کرده و نماز را بر پا میدارند و کارشان را با مشورت صفحه 65 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان .« انجام میدهند و از آن چهبه آنان روزی دادهایم انفاق میکنند 2.کوتاهی آیهها و سورههای مکی و بلندی آیهها و سورههای مدنی،دلیل برتفاوت دو جامعه مکه و مدینه است.مردم مکه غالبا بیسواد،فاقد فرهنگ،خشنو دور از تمدن بودند.لذا متناسب با آن محیط،کم گفتن،کوتاه گفتن،موجز ومختصر و مفید آوردن آیات ضرورت داشت.ولی مردم مدینه تا حدودی دارای فرهنگ و با سواد و آشنا به تمدن بودند و متناسب با آن محیط،به تفصیل سخنگفته شده است. در جواب باید گفت:اولا،متناسب با محیط سخن گفتن،شیوه سخن دانانورزیده و شرط بلاغت است.هر سخن جایی و هر نکته مقامی دارد.ثانیا،چه بسیاردر مکه،سورههای بلند نازل شده است،مانند سورههای انعام( 165 آیه)،اعراف( 206 آیه)،اسراء( 111 آیه)،کهف( 110 آیه)، طه( 135 آیه)،مریم( 98 آیه)،انبیا( 112 آیه)و مؤمنون( 118 آیه)و نیز در مدینه سورههای کوچکو کوتاه نازل شده است،مانند سوره نصر و زلزله و بینه. 3.در سورههای مکی از تشریع خبری نیست و هر چه هست در سورههای مدنیاست. 141 سوره انعام در بیان حکم شرعی ثمرات و انعام و – وجود برخی احکام در سورههای مکی این نظر را رد میکند.آیههای 146 151 اعمال و اموال محرمه و محلله را مطرح کرده است. – حلال و حرامآنهاست.آیههای 152 31 درباره حلال،حرام،زینتها،فواحش و غیرهمسائلی ذکر شده است.در سوره اسراء بسیاری از مبادی – در سوره اعراف آیههای 33 اخلاق و احکام اولیهاسلام مشروحا آمده است.بنابر این در سورههای مکی احکام بسیاری بیانشده است و ادعای مذکور بیاساس است. 4.در سورههای مکی برهان و استدلال به چشم نمیخورد،ولی در سورههایمدنی استدلال به کار رفته است. این ادعا نیز مردود است.زیرا در سوره مؤمنون برای نفی ولد و نفی شریک برایخدا چنین استدلالی آمده است: ما اتخذ الله من ولد و ما کان معه من اله،اذن لذهب کلاله بما خلق و لعلا بعضهم علی بعض سبحان الله عما یصفون ( 7) .در سوره انبیا میفرماید: لو کان فیهما آلهۀ الا الله لفسدتا فسبحان الله رب العرش عما یصفون،لا یسال عما یفعل وهم یسالون،ام اتخذوا من دونه آلهۀ قل هاتوا برهانکم هذا ذکر من معی و ذکر من قبلی بلاکثرهم لا یعلمون الحق فهم معرضون ( 8) .در سوره عنکبوت درباره اثبات نبوت آمده: وما کنت تتلوا من قبله من کتاب و لا تخطه بیمینک اذن لارتاب المبطلون.بل هو آیات بینات فی صدور الذین اوتوا العلم و ما یجحد بآیاتنا الا الظالمون.و قالوا لو لا انزل علیه آیات منربه قل انما الایات عند الله و انما انا نذیر مبین.ا و لم یکفهم انا انزلنا علیک الکتاب و نزلنامن السماء ماء مبارکا فانبتنا به جنات »: یتلیعلیهم ان فی ذلک لرحمۀ و ذکری لقوم یؤمنون ( 9) .در سوره ق درباره قیامت آمده و حب الحصید،و النخل باسقات لها طلع نضید،رزقاللعباد و احیینا به بلده میتا کذلک الخروج و ا فعیینا بالخلق الاول بل هم فی لبس من خلقجدید ( 10 ) .در سوره مؤمنون،میفرماید: ا فحسبتم انما خلقناکم عبثا و انکم الینا لاترجعون ( 11 ) .در سوره جاثیه میفرماید: ام حسب الذین اجترحوا السیئات ان نجعلهمکالذین امنوا و عملوا الصالحات سواء محیاهم و مماتهم ساء ما یحکمون،و خلق . ( اللهالسماوات و الارض بالحق و لتجزی کل نفس بما کسبت و هم لا یظلمون ( 12 از این قبیل آیات که مشتمل بر انواع مباحثبرهانی و خطابی است در سورههایمکی فراوان است.با توجه به اشکالات فوق و جوابهای نقضی و حلی که بیانشد،نمیتوان آیات قرآن را متاثر از محیط دانست.ولی با توجه به هموار ساختنمسیر دعوت و ایجاد زمینه گسترش اسلام،بین سورههای مکی و مدنی تفاوتهاییوجود دارد.هر حرکتی در آغاز با مشکلات فراوانی روبروست که باید نخست دررفع آنها کوشید و تلاش شود که راه این حرکت هموار گردد.آن گاه که مسیر آمادهشد،میتوان برگسترش و افزایش جلوههای خود رونق بیشتری داد،اهداف ومقاصد خود را به طور علنی آشکار نمود و دعوت خود را با بیان شریعت قرینساخت.بنابر این اسلوب و شیوه بیان و نحوه دعوت در دو حالتیاد شده با همتفاوت میکند،و نباید انتظار داشت آن چه را که صفحه 66 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان در آخر گفته میشود،در آغاز اعلامگردد. ترتیب نزول در ترتیب نزول سورهها روایاتی در دست است که مورد اعتماد بزرگان است وعمدتا از ابن عباس نقل شده است.مانند روایتی که احمد بن ابی یعقوب کاتب،معروف به ابن واضح یعقوبی(متوفای 292 )در تاریخ خود از محمد بن سائب کلبی از ابی صالح از ابن عباس نقل میکند ( 13 ) .و یا روایتی که محمد بن اسحاق وراق،معروف به ابن ندیم(متوفای 385 )در کتاب الفهرستخود آورده است ( 14 ) .و یا علامهطبرسی صاحب تفسیر از شیخ خود ابو محمد مهدی بن نزار حسینی قاینی از علامهقرن پنجم حافظ کبیر عبید الله بن عبد الله بن احمد،معروف به حاکم حسکانینیشابوری صاحب کتاب شواهد التنزیل روایت ترتیب را از ابن عباس . ( آوردهاست.و نیز از کتاب الایضاح استاد احمد زاهد روایتی را نقل کرده است ( 15 البرهان فی علوم القرآن که در سال 773 آن را » و نیز امام بدر الدین زرکشی،اولین محقق مسایل قرآنی(متوفای 794 )در کتاب خود هذا نزل من القرآن و علیه استقرت الروایۀ من الثقات ( 16 ) .وبالاخره جلال »: نگاشته،تفصیلا روایات ترتیب راآورده است و میگوید الاتقان این روایات را آورده است،و از ابو الحسن بن حصار،در » الدین سیوطی،علامه عصر خود(متوفای 911 )در کتاب معروفخود این زمینهمنظومهای میآورد که در کتاب الناسخ و المنسوخ وی درج شده است.سیوطیروایت ترتیب را از جابر بن زید ( 17 ) نیز . ( میآورد که تکمیل کننده روایت ابن عباسبه شمار میرود ( 18 علامه طبرسی و دیگر بزرگان فن،متذکر میشوند که رعایت ترتیب سورهها،نظربه ابتدای هر سوره است.اگر سورهای تا چند آیه نازل شود،و پیش از اتمام آنسوره،سوره دیگری به طور کامل نازل گردد،و حتی چند سوره دیگر در این میانبه صورت کامل نازل شود،آن گاه بقیه سوره نخست نازل شود،در این حالت نیزاعتبار ترتیب،مبدا نزول هر سوره خواهد بود.چنان که سوره علق تا پنج آیه در آغازبعثت نازل گردید و پس از چند سال بقیه سوره نازل شد.هم چنین سوره مدثر و سوره مزمل و غیره نیز به همین روال ( نازل شدهاند.به همین دلیل سوره علق اولینسوره نازل شده شمرده میشود.چنان که طبرسی در مجمع البیان(ج 10 ص 405 از کتاب الایضاح احمد زاهد نقل کرده است. ترتیب سورهها طبق روایت ابن عباس و تکمیل آن مطابق روایت جابر بن زید،باتصحیح از روی نسخههای متعدد قابل اعتماد،عبارت است از: ترتیب – نزول – ترتیب – موجود – اسم – سوره 96 – علق – 1 68 – قلم – 2 73 – مزمل – 3 74 – مدثر – 4 1 – فاتحه – 5 111 – مسد(تبت) – 6 81 – تکویر – 7 87 – اعلی – 8 92 – لیل – 9 89 – فجر – 10 صفحه 67 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان 93 – ضحی – 11 94 – شرح – 12 103 – عصر – 13 100 – عادیات – 14 108 – کوثر – 15 102 – تکاثر – 16 107 – ماعون – 17 109 – کافرون – 18 105 – فیل – 19 113 – فلق – 20 114 – ناس – 21 112 – اخلاص – 22 53 – نجم – 23 80 – عبس – 24 97 – قدر – 25 91 – شمس – 26 85 – بروج – 27 95 – تین – 28 106 – قریش – 29 101 – قارعه – 30 75 – قیامه – 31 104 – همزه – 32 77 – مرسلات – 33 50 – ق – 43 90 – بلد – 35 86 – طارق – 36 54 – قمر – 37 38 – ص – 38 7 – اعراف – 39 72 – جن – 40 36 – یس – 41 25 – فرقان – 42 35 – فاطر – 43 صفحه 68 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان 19 – مریم – 44 20 – طه – 45 56 – واقعه – 46 26 – شعراء – 47 27 – نمل – 48 28 – قصص – 49 17 – اسراء – 50 10 – یونس – 51 11 – هود – 52 12 – یوسف – 53 15 – حجر – 54 6 – انعام – 55 37 – صافات – 56 31 – لقمان – 57 34 – سبا – 58 39 – زمر – 59 40 – غافر(مؤمن) – 60 41 – فصلت – 61 42 – شوری – 62 43 – زخرف – 63 44 – دخان – 64 45 – جائیه – 65 46 – احقف – 66 51 – ذاریات – 67 88 – غاشیه – 68 18 – کهف – 69 16 – نحل – 70 71 – نوح – 71 14 – ابراهیم – 72 21 – انبیا – 73 32 – مؤمنون – 74 32 – سجده – 75 52 – طور – 76 صفحه 69 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان 67 – ملک – 77 69 – حاقه – 78 70 – معارج – 79 78 – نبا – 80 79 – نازعات – 81 82 – انفطار – 82 84 – انشقاق – 83 30 – روم – 84 29 – عنکبوت – 85 83 – مطففین – 86 سورههای – مدنی( 28 – سوره) 2 – بقره – 87 8 – انفال – 88 3 – آل – عمران – 89 33 – احزاب – 90 60 – ممتحنه – 91 4 – نساء -92 99 – زلزال – 93 57 – حدید – 94 47 – محمد – 95 13 – رعد – 96 55 – رحمان – 97 76 – انسان(دهر) – 98 65 – طلاق – 99 97 – بینه – 100 59 – حشر – 101 110 – نصر – 102 24 – نور – 103 22 – حج – 104 63 – منافقون – 105 58 – مجادله – 106 49 – حجرات – 107 66 – تحریم – 108 صفحه 70 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان 62 – جمعه – 109 64 – تغابن – 110 61 – صف – 111 48 – فتح – 112 5 – مائده – 113 9 – توبه(برائت) – 114 سورههای مورد اختلاف آن چه در ترتیب سورههای مکی و مدنی عرضه شد،طبق روایت ابن عباسبوده است-که زرکشی و طبرسی آن را نقل کردهاند-و با روایت جابر بن زید تصحیحو تکمیل شده است.در عین حال در بیش از سی سوره اختلاف نظر هست که آیامکی استیا مدنی.در ذیل به آنها اشاره میکنیم: 1.سوره فاتحه:مجاهد این سوره را مدنی میداند.در صورتی که در سوره حجر،که مکی است آمده: و لقد آتیناک سبعا من المثانی سوره حمد از گنجی زیرعرش »: و القرآن العظیم ( 19 ) .سبع مثانی،اشارهبه سوره حمد است.مولی امیر المؤمنین علیه السلام میفرماید این اشتباه بزرگی است کهمجاهد مرتکب شده،زیرا بر خلاف اتفاق علما سخن »: حسین بن فضل ( 20 ) میگوید .« در مکه نازل شد . ( گفته است ( 21 ان الله یامرکم ان تؤدوا الامانات الیاهلها ( 23 ) مکی میداند،زیرا این آیه در » 2.سوره نساء:نحاس ( 22 ) این سوره را به دلیل آیه مکه،سال فتح نازل شده است.این نظر صحیحنیست،زیرا اولا،یک آیه نمیتواند معیار تمامی سوره باشد.ثانیا،نزول پس ازهجرت معیار مدنی بودن است. 3.سوره یونس:برخی به ابن عباس نسبت دادهاند که این سوره را مدنی شمردهاست.در صورتی که روایات متعدد از وی خلاف آن را ثابت میکند. 4.سوره رعد:محمد بن سائب کلبی از قدما و سید قطب از متاخرین آن را مکیدانستهاند، زیرا محتوای سوره و شدت لحن آن مانند سورههای مکی است.ولیروایات ترتیب،بر مدنی بودن آن اتفاق دارند.به علاوه شدت لحن در بسیاری ازسورههای مدنی(مانند سوره بقره)نیز به چشم میخورد. 5.سوره حج:ابو محمد مکی بن ابی طالب،این سوره را مکی دانسته و استدلالخود را مبتنی بر آیه 52 قرار داده است،که درباره افسانه غرانیق نازل شده است.ایننظر به دو دلیل صحیح نیست:اولا،افسانه غرانیق جزء افسانههای ساختگی است،ثانیا،محتوای سوره با مکی بودن سازگار نیست. 6.سوره فرقان:این سوره را صرفا ضحاک،بر خلاف روایات ترتیب و اتفاقمفسرین مدنی دانسته است. 7.سوره یس:برخی این سوره را مدنی دانستهاند،ولی قایل آن شناخته نشده ودلیل روشنی هم در این باره ارائه نشده است. 8.سوره ص:بنابر قول شاذ و شناخته نشدهای آن را مدنی شمردهاند. 9.سوره محمد:گروهی بر خلاف اجماع این سوره را مکی دانستهاند. 10 .سوره حجرات:برخی بر خلاف اجماع این سوره را مکی دانستهاند. 11 .سوره رحمان:سید قطب،به جهت لحن و نسق(نظم)سوره و جلال الدینسیوطی به استناد دو روایت-یکی از مستدرک حاکم و دیگری از مسند احمد-اینسوره را مکی دانستهاند.این نظر به چند دلیل مردود است:اولا،لحن و نسق بهتنهایی به مکی یا مدنی بودن صفحه 71 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان ( سوره کفایت نمیکند.ثانیا،روایتحاکم در مکیبودن سوره صراحت ندارد و روایت مسند احمد ضعف سند دارد ( 24 .ثالثا،روایاتترتیب،متفقا این سوره را مدنی شمرده است. ( 12 .سوره حدید:برخی این سوره را مکی شمردهاند،زیرا عمر با خواندن آن درنوشتهای که در خانه خواهرش یافت اسلام آورد ( 25 .این رای نیز به دلیل اختلاف درنقل قابل بحث است،زیرا برخی روایات سوره طه و دستهای سوره حاقه را(کهبیشتر مفسرین آن را پذیرفتهاند) ( 26 ) موجب اسلام آوردن عمر ذکر کردهاند. 13 .سوره صف:ابن حزم این سوره را بر خلاف مشهور و روایات ترتیب مکی دانسته است. 14 .سوره جمعه:بنابر قولی که خلاف اجماع مفسرین و روایات ترتیب است،این سوره مکی دانسته شده است.ولی قایل آن مجهول است. 15 .سوره تغابن:به ابن عباس نسبت داده شده است که او این سوره را مکیدانسته است.البته این قول بر خلاف روایات منقول از ابن عباس است. 16 .سوره ملک:برخی این سوره را مدنی دانستهاند،که بر خلاف اتفاق رایعلماست. 17 .سوره انسان:عبد الله بن زبیر و برخی که غالبا منکر فضایل اهل بیت علیهم السلامهستند، این سوره را مکی شمردهاند،تا سبب نزول آن را در واقعه اطعاماهل بیت علیهم السلام به مسکین و یتیم و اسیر انکار کنند.سید قطب نیز به استناد سیاقسوره آن را مکی برخی از نواصببرای انکار فضیلت اهل بیت علیهم السلام گفتهاند:اتفاق مفسرین بر آن »: دانسته است.ولی حافظ حسکانی میگوید .« است که این سورهمکی است.در جواب باید گفت:چگونه دعوی اتفاق میکنند در حالی که بیشترعلما آن را مدنی شمردهاند 27 ) علامه طبرسی تحقیقی لطیف درباره مدنی بودن اینسوره دارد. ( 28 ) عمدهترین دلیل،روایات سلف است که جملگی اتفاق ) دارند که اینسوره مدنی است. این سوره اولین سورهای است که درمدینه نازل شد.و برخی نزول آن را در بین راه مکه و مدینه »: 18 .سوره مطففین:یعقوبی میگوید ولی روایاتترتیب بالاتفاق آن را آخرین سوره مکی شمرده است. .« دانستهاند قد افلح منتزکی،و ذکر اسم ربه فصلی ( 29 ) که درباره نماز عید » 19 .سوره اعلی:برخی این سوره را مدنی شمردهاند،به دلیل آیه نازل شده است.ولی اشاره به نماز دراین آیه جنبه عمومی دارد و منافاتی ندارد که برخی روایات آیه را بر نماز عید همتطبیق داده باشند. . ( 20 .سوره لیل:برخی این سوره را به دلیل روایاتی که در شان نزول سوره آمده، مدنی شمردهاند ( 30 21 .سوره قدر:برخی این سوره را مدنی شمردهاند،زیرا در شان نزول آن چنینآمده است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در خواب دیدند بوزینههایی بر بالای منبر او رفتهاند ( 31 ) ،در حالی که پیامبر در مکه منبر نداشت.این استدلال بسیار بیپایه است،زیرا لازمهدیدن منبر در خواب داشتن منبر نیست. 22 .سوره بینه:مکی بن ابی طالب این سوره را مکی شمرده است ( 32 ) ،در حالی کهروایات ترتیب بر مدنی بودن آن اتفاق دارند. 23 .سوره زلزال:برخی این سوره را به جهت لهجه تند آن مکی شمردهاند،ولیروایت ترتیب بر خلاف آن است. . ( 24 .سوره عادیات:قتاده این سوره را مدنی دانسته است و مستند او روایتضعیفی است که قابل اعتماد نیست ( 33 25 .سوره تکاثر:جلال الدین سیوطی این سوره را به دلیل شان نزول آن دربارهیهود مدنی دانسته است ( 34 ) ،ولی نه محتوای سوره و نه روایت وارده دلالتی براختصاص آن به یهود دارد. 26 .سوره ماعون:ضحاک آن را مدنی شمرده است،ولی روایات ترتیب،بر خلاف آن است. 27 .سوره کوثر:گروهی میگویند:این سوره در مدینه در حال خواب برپیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است ( 35 ) .این مطلب صفحه 72 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان صحیح نیست،زیرا هیچ آیه و سورهای درخواب بر پیامبر نازل نشده است،مگر آن که آیه یا سوره از پیش نازل شدهای را درخواب برای ایشان بازگو کرده باشند. 28 .سوره توحید:سیوطی مدنی بودن این سوره را ترجیح میدهد ( 36 ) ،ولی روایت استنادی وی ثابت نیست. 29 و 30 .معوذتان:یعقوبی این دو سوره را از آخرین سورههای مدنی شمردهاست ( 37 ) ،ولی روایات معارض بسیاری خلاف آن را ثابت میکند پینوشتها: . -1 بقره 2:275 . 2.بقره 2:278 و 279 . -3 بقره 2:24 . -4 زمر 39:53 .87- -5 حجر 15:88 .36- -6 شوری 42:38 . -7 مؤمنون 23:91 .22- -8 انبیا 21:24 .48- -9 عنکبوت 29:51 .9- -10 ق 50:51 و 11 . -11 مؤمنون 23:115 .21- -12 جاثیه 45:22 . -13 تاریخ یعقوبی،ج 2،ص 26 و 35 .43- -14 ابن الندیم،الفهرست،فن سوم از مقاله اول،ص 47 405 .نیز رجوع شود به شواهد التنزیل،ج 2،ص 311 به بعد. – -15 تفسیر طبرسی،ج 10 ،ص 406 . -16 البرهان،ج 1،ص 193 -17 جابر بن زید،از فقهای بنام بصره و از بزرگان تابعین به شمار میرود.از ابن عباس و عکرمه روایت کرده است. .« امروز داناترین اهل عراق وفات نمود »: وفات او به سال 103 اتفاق افتاده است.روز وفات او قتاده گفت .22- -18 الاتقان،ج 1،ص 29 . -19 حجر 15:87 -20 علامه مفسر در زمان خود پیشوای همگان به شمار میرفت.در نیشابور در خانهای که در سال 217 ابن طاهربرای او خریداری کرده بود،فقه و قرآن تدریس مینمود و مرجع فتوای مردم بود.در سال 282 در سن 104 سالگی وفات یافت و قبر او مزار گردید. . -21 الاتقان،ج 1،ص 130 -22 ابو عمیر عیسی بن محمد نحاس(متوفای 256 )از بزرگان علما و محدثین به شمار میرفت. . -23 نساء 4:58 . -24 الاتقان،ج 1،ص 33 . -25 ابن حزم اندلسی،الناسخ و المنسوخ فی القرآن در حاشیه جلالین،ج 2،ص 197 صفحه 73 از 302 علوم قرآنی مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان -26 ر.ک:سیره ابن هشام،ج 1،ص 370 .اسد الغابۀ،ج 4،ص 54 .الاصابۀ،ج 2،ص 519 .تفسیر طبرسی،ج 9،ص 237 .اسباب النزول در . حاشیه جلالین،ج 2،ص 94 .310- -27 شواهد التنزیل،ص 315 . -28 تفسیر طبرسی،ج 10 ،ص 405 . -29 اعلی 78:14 و 15 . -30 ر.ک:الدر المنثور،ج 6،ص 357 .تفسیر طبرسی،ج 10 ،ص 501 . -31 ر.ک:المستدرک،ج 3،ص 171 . -32 ابو محمد مکی بن ابی طالب،الکشف عن وجوه القراءات السبع،ج 2،ص 386 . -33 ر.ک:الدر المنثور،ج 6،ص 383 .تفسیر طبرسی،ج 10 ،ص 527 .تفسیر طبری،ج 30 ،ص 177 . -34 الاتقان،ج 1،ص 14 . -35 تفسیر طبرسی،ج 10 ،ص 548 . -36 جلال الدین سیوطی،لباب النقول در حاشیه جلالین،ج 2،ص 147 .الاتقان،ج 1،ص 14 . -37 تاریخ یعقوبی،ج 2،ص 35 آیات__
ثبت دیدگاه