درسهاي اخلاقي از حيوانات[312]

براي پيمودن راه تهذيب روح، اهل بيت طهارت (عليهم السلام) دستوراتي داده اند که مرحوم بوعلي بر اساس همان دستورات، شواهد زيادي ذکر مي کند. مثلا در روايات آمده است که صبح زود به سراغ کار رفتن را از کلاغها ياد بگيريد که آنها قبل از هر حيوان ديگر بيدارند و به سراغ کار مي روند. شما هم اگر آن توفيق را داشته باشيد که قبل از اذان صبح از خواب برخيزيد و نماز شب و آنگاه نماز صبح را بخوانيد و بعد به سراغ کار برويد بسيار خوب است و گرنه حداقل هنگام اذان صبح بيدار باشيد. مرحوم بوعلي بر اساس رهنمود روايات در رسالة الطير از چند حيوان نام مي برد:
1. خارپشت: فرمودند شما مثل خارپشت باشيد. اولا تيغ خار پشت مانند پشم براي گوسفند از عنايتهاي الهي است گوسفند تغذيه مي کند و پشم مي روياند و خارپشت تعذيه مي کند و به جاي پشم، تيغ و خار مي روياند که سلاح اوست که اگر بخواهند به او آسيبي برسانند با همين تيغها از خود دفاع مي کند و در هنگام برخورد با مار، در خارهاي پشت خود پنهان مي شود و در نتيجه مار هرچه بر پشت و خارهاي آن نيش مي زند در او اثر نمي کند و خود مار به هلاکت مي رسد و آن گاه از اين مار مرده تغذيه مي کند. بنابر اين خارپشت در برخي موارد، تيغها را پنهان و در برخي از موارد ديگر آن را ظاهر مي کند؛ يعني، شما نيز اين طبيعت و ماده را که به منزله تيغي بيش نيست مخفي کنيد و آن صفاي درون و باطن شفاف را بيرون بياوريد تا به جايي برسيد. در باره همين خارپشت، بعضي از شارحان رسالة الطير مرحوم بوعلي نقل کرده اند که اين حيوان يک اربعين مي گيرد و چهل روز «غيبت» دارد تا خودش را اصلاح کند؛ يعني، اربعين گيري حتي در حيوانات هم هست و انسان هم بايد با گرفتن اربعين مواظب اخلاق خود باشد.
2. مار: آنگاه مي فرمايد: همان طور که مار، سالي يک يا دو بار از پوست
بيرون مي آيد، شما هم از عالم طبيعت و بدن، که براي شما به منزله پوست است، بيرون بياييد و به لب و مغز برسيد. در تعبيرات مرحوم بوعلي و ساير اهل معرفت هست که عارفان و سالکان کوي حق از بدن، بيرون آمده اند. در حالي که در بدن هستند، مثل اين است که در بدن نيستند. همان گونه که افراد عادي، لباس را از تن بيرون مي آورند، آنان نيز روح را از پيکر تن بدر آورده و آن را آزاد و رها کرده اند.
3. کرم: بوعلي مي گويد: مانند کرمها باشيد که هنگام راه رفتن خيلي آرام حرکت مي کنند و مزاحم کسي نيستند. در حقيقت آنان اين خط مشي را از آيه کريمه «الذين يمشون علي الارض هونا» (14) گرفته اند. مؤمنين اهل سير و سلوک نيز، آرام حرکت مي کنند، تا مزاحم کسي نباشند البته گاهي چنين متحرک آرامي زاهد منزوي است که مثل مور، آزمندانه حرکت مي کند.
4. عقرب: نيش عقرب در قسمت دمش قرار دارد تا اگر کسي از پشت سر، حمله کرد، بتواند ازخود دفاع کند. بعد مي گويد: شيطان، از پشت سر يعني از جايي حمله مي کند که انسان او را نمي بيند و او انسان را مي بيند، از اين رو انسان بايد احساس خطر کرده، از هر طرف، مرزداري کند.
گرچه شيطان گفت: من از جلو، پشت، راست و چپ مي آيم و به انسان حمله مي کنم؛ ولي درحقيقت، همه اين چهار طرف از پشت سر است. زيرا قرآن کريم، خطر غفلت بشر از شيطان را گوشزد مي کند و مي فرمايد: «انه يريکم هو و قبيله من حيث لا ترونهم» (15)
او از راهي حمله مي کند که شما را مي بيند ولي شما او را نمي بينيد و غفلت، همان نديدن است.
5. شتر مرغ و... : شيخ رئيس مي فرمايد: مثل شتر مرغ باشيد که آهن و سنگ گرم رامي خورد و اين خطر را تحمل مي کند و يا مثل افعي که استخوانهاي درشت را مي خورد و آن را نرم مي کند يا مانند سمندر که در آتش فرو مي رود و يا مانند خفاش باش که از روز مي پرهيزد. البته اين چهار حيوان رذايلي دارند که انسان نبايد آنها را ياد بگيرد؛ اما داراي چهار فضيلت آموختني هستند: «مقاومت» شتر مرغ، «استقامت» افعي، «آتش ستيزي» سمندر و «روز گريزي» خفاش را بايد آموخت.
پرهيز از روز و روزگرا نبودن، همان حس گرا نبودن است. بايد فضيلت حس گرا نبودن را از خفاش فرا گرفت؛ يعني انسان نگويد: «تا چيزي را نديدم باور نمي کنم» ! زيرا بسياري از معارف الهي «غيب» است و بايد با عقل، آنها را فهميد و با دل، آنها را يافت و با چشم نمي توان ديد. اينها راههايي است که مرحوم بوعلي ارائه کرده است؛ يعني، از هر کدام از اين حيوانات هشتگانه ياد شده خصوصيتي را بايد گرفت.
------------------------------
14. سوره فرقان، آيه 63.15. سوره اعراف، آيه 27.