حکومت عقل بر قواي نازله

گروه سوم که اوحدي از انسانهاي سالک صالحند فقط متحرک بالاختيار هستند. اينها کساني هستند که همه کارهايشان بر اساس عقل عملي تنظيم مي شود. مخ به آن معنا که با حس کاري ندارند، با خيال حرکت نمي کنند و با اراده و وهم شکل نمي گيرند؛ زيرا کارهاي حسي، مبدا حسي، کارهاي خيالي مبدا خيالي، کارهاي وهمي مبدا وهمي و کارهاي عقلي، مبدا عقلي دارد ولي از آنجا که عقل، سلطان قواي نازله و حاکم بر آنهاست، حس خيال و وهم گروه مزبور را تعديل مي کند؛ وقتي تعديل کرد، عقل دستور مي دهد و به دستور او وهم، توهم، خيال، تخيل، حس، احساس، اعضا و جوارح شروع به کوشش و تلاش مي کنند و چون در اين صور، مبدا نخست و فرمانرواي کل، عقل است و فرمانرواي نخست، معيار سنجش است، چنين کاري، کار اختياري به حساب مي آيد و انسان در اين شرايط، فاعل بالاختيار مي شود؛ نه فاعل بالاراده.

اين همان است که در دعاي کميل آمده: «وحالي في خدمتک سرمدا» ؛ يعني، من دائما در دمت شما باشم؛ اين معنا که، همه کارهاي او تا در دنيا هست به رهبري عقل باشد؛ يعني، درکها با همه مراتبي که دارد بر اساس اشراف عقل نظري انجام گيرد و گرايشها با استعانت از اين مبادي درکي به آن مبدا عقل عملي، منتهي شود.

در حقيقت، عاقل است که به قوه واهمه، متخيله و حاسه دستور مي دهد و اين قواي ادراکي نيروهاي تحريکي را براي انجام کار، بسيج مي کنند؛ حتي ساده ترين عمل را که خوردن، لباس پوشيدن و خوابيدن است، انسان عاقل با «اختيار» انجام مي دهد ولي انسان متوهم، متخيل يا حساس آنها را با «اراده» انجام
[135]

مي دهد؛ مثلا، وقتي که لباس نو را در بر مي کند، از باب:

«وقل لجديد الثوب لابد من بلي»

با آن لباس، سخن گفته و خطاب به آن مي گويد: تو روزي کهنگي را استقبال خواهي کرد و فرسودگي به سراغ تو خواهد آمد. بنابراين، کاري نکن که حيثيت و عزت عقلي من فرسوده شود و من با پوشيدن تو تکبر و فخر کنم؛ يا غذا را بر اساس «قو علي خدمتک جوارحي» (11)، ميل مي کند، آنگاه که مي خوابد همان طور که در ماه مبارک رمضان: «نوم الصائم عبادة» (12)خواب صائم، عبادت است؛ او هميشه خود را در حال صيام و روزه نگه مي دارد؛ نه تنها غذا نمي خورد بلکه از ما سواي حق، روزه مي گيرد و به جلال و جمال حق، افطار مي کند و قهرا چيزي براي او جاذبه ندارد و از غير ياد حق، روزه گرفته است و چون چنين صومي دارد نوم و انفاس او هم عبادت و تسبيح است و اين است مضمون «وحالي في خدمتک سرمدا» .

در کتاب شريف «وسائل الشيعه» آمده است: «آنان که دائما متذکر و به ياد حقند، هميشه در نمازند. و نيز کسي که براي هميشه از غير حق بريده و به ياد حق است، «دائم الصيام» و «صائم الدهر» است» (13).
11. از فقرات دعاي کميل.12. کافي، ج 4، ص 64، ح 12.13. وسائل الشيعه، ج 1، باب 1 از ابواب مقدمات عبادات و ج 4، باب 1 از ابواب اعداد الفرائض و... .