تمرين رياضي و رياضت

براي اين که نفس به اين مرحله والا بار يابد رعايت شئون علمي و عملي لازم است. در باره شئون علمي گفته اند: عقل را به مسائل برهاني، تمرين و رياضت بدهيد؛ مثلا، مقداري رياضيات بخوانيد تا فکرتان فکر برهاني شود و بکوشيد تا روح تحقيق در شما زنده باشد و تا وقتي که چيزي براي شما حل نشده است آن را نپذيريد؛ زيرا اگر روحتان روح تحقيق شود، قهرا حس، خيال و وهم در خدمت عاقله قرار خواهند گرفت و ديگر، مزاحم انديشه هاي حکيمانه آن نخواهند بود.
اين که بعضي در مطالعه خوب و زود مي فهمند و بعضي بد يا دير مي فهمند، تنها به اين دليل نيست که استعدادهاي آنان با هم تفاوت دارد؛ زيرا گاهي استعدادها در دو شخص، همانند است، ولي يکي از آن دو با رياضت، اين قواي مادون را تنظيم مي کند؛ يعني حس، خيال و وهم و يا قوه غضب و شهوت او هرگز مزاحم قوه عاقله وي نمي شوند؛ بلکه وقتي عاقله، کليات را درک مي کند اين قواي مادون به طور مرتب، مشغول تهيه جزئيات آن هستند تا او را کمک کنند و شاهد، ارائه دهند؛ مثلا وقتي عاقله مي خواهد قياسي تشکيل دهد، اين قوا براي تشکيل صغراي آن، مصاديق صادقه را در خدمت عاقله قرار مي دهند و در نتيجه، اين گونه اشخاص در موقع عمل و اجرا و تدبير و مديريت، موفقتر از ديگران هستند. آنان براي نظام اسلامي مدير کارآمد و کارگزار صالح سالکي هستند.

هميشه نبايد موفقيت عده اي را در گرو استعداد خاص آنان، و نا کام ماندن ديگران را بر اثر کمي استعدادشان دانست؛ زيرا گاهي استعدادها همتا و شبيه هم هستند ولي يکي موفقتر از ديگري است.
براي اين که انسان، قواي مادون را تنظيم کند، رساله «اخلاق» و رساله «عهد» مرحوم بوعلي راهگشاي خوبي است؛ يکي از جهات مشترک اين رساله ها پرهيز از مشروبات الکلي و لذت کاذب است. البته «لذت کاذب» را فارابي قبل ازبوعلي مشخص کرده و فرموده: گاهي انسان، بيمار است و لذت کاذب يا رنج کاذب مي برد؛ مثلا، چون انسان تب دار بيمار و دهانش تلخ و ذائقه اش ناگوار است، از قند شيرين احساس تلخي مي کند. نه به آن دليل که قند، تلخ است؛ بلکه به اين جهت که ذائقه او بيمار است. و اين، طبيب مهربان، دلسوز و حاذق است که بايد به بيمار بگويد اين تشخيص سوء بر اثر بيماري دستگاه گوارش تو است.
پزشکان روح هم که طبيبان دوار الهي اند، ذائقه هاي بيمار را رهبري مي کنند؛ به عنوان مثال، بعضي از مواقع، انسان از شنيدن موعظه، خواندن آيات قرآن يا شنيدن مناجات، لذت نمي برد که از اين معلوم مي شود ذائقه قلبي چنين شخصي، بيمار است و بايد آن را درمان کرد. در هر صورت فارابي مي گويد: تشخيص صحت و سقم لذت و الم، به عهده پزشکان روح است.