مسالک گوناگون در تبيين سفرنامه سلوکي

همان طور که در تبيين اخلاق مصطلح، مسالک گوناگوني وجود دارد، در تبيين مراتب سير و سلوک اخلاقي نيز انظار متفاوت است: «محدثان» که اسلام شناسي آنان بر محور نقل است، مسائل اخلاقي و سلوکي را با برداشتهاي خاصي که از قرآن و احاديث عترت (عليهم السلام) دارند تبيين مي کنند، «متکلمان» نيز چون نسبت به اصول دين بينش کلامي دارند، اخلاق علمي و سير و سلوک عملي را به روش متکلمان تشريح مي کنند؛ اما «حکيمان» چون بينششان بر مبناي حکمت متعاليه الهي است، اخلاق علمي و سير و سلوک عملي را به روال خاص حکمت تبيين مي کنند و «عارفان» که جهان را بر اساس ظهور اسماي الهي مشاهده مي کنند، اخلاق علمي و سير و سلوک عملي را به گونه اي ديگر تبيين مي کنند، ولي اگر حکيم بخواهد بيانهاي عارفان را به قالب فني در آورد که هم از آيات و روايات دور نماند و هم از براهين عقلي مهجور نباشد، راهي را که محقق طوسي طي کرده است مي تواند معيار قرار دهد؛ خواجه نصيرالدين طوسي در کتاب «اوصاف الاشراف» براي مراحل سير و سلوک، شش باب و براي هر باب، شش اصل ذکر کرده است، به استثناي آخرين باب که فناي در حق است و درجات و فصول آن نامحدود و ناپيدا کرانه است. در اين بخش نيز، مراحل سير و سلوک عارفان بر اساس ترتيب کتاب [225]«اوصاف الاشراف» تبيين خواهد شد.
از آن جا که تخلق، سيري باطني و عمودي است و سير باطني و عمودي نيز مانند سير ظاهري و افقي، مسافت و مسيري دارد و مسافت و مسير را مي شود به درجات گوناگون تقسيم کرد، سالکان اين راه سفرنامه خود را به صورت رساله سير و سلوک، بازگو کرده اند و در حقيقت، اين آداب و سنن که در ابتدا به عنوان «زاد المسافر» مطرح است، نتيجه ره آورد سالکان واصل است که به مقصد رسيده اند، و بهترين ارمغاني که سالکان اين راه آورده اند اين است که «نشانه» هر منزلي را به خوبي ارائه داده اند.
کسي که براي اولين بار اين راه را طي مي کند آن را بدون نام و نشان مي پيمايد و علايم آن را در خود مي بيند و آنچه را که يافت به عنوان علامت و منزلگاه ذکر مي کند تا براي ديگران پيمودن آن راه آسان باشد؛ مثلا، کوه نوردي که قله اي را فتح مي کند براي اولين بار با سختي، راه ناهموار آن را طي مي کند و هرجا که براي قدم گذاشتن مناسب ببيند علامت مي نهد تا ديگران با آشنايي با اين نشانه ها و علامتها اين راه را پيموده، آن قله را فتح کنند. اوليا و انبيا (عليهم السلام) بدون تعليم بشري مبتکران سير و سلوکند و اين راه را بدون معلم بشري با دشواري پيموده و راههاي بسته را باز و علامت گذاري کرده اند و سالکان عارف همه شاگردان آنها هستند.
اکنون به تبيين مراحل سير و سلوک بر اساس ترتيب کتاب «اوصاف الاشراف» مرحوم محقق طوسي (قدس سره) مي پردازيم(5)و نقد وارد بر ترتيب مذکور را در برخي موارد تذکر مي دهيم.
5. محقق طوسي در باب اول کتاب که به عنوان «باب بيداري و توجه» موسوم شده است، به عنوان مبدا سير اخلاقي شش فصل ياد کرده است که به ترتيب در باره ايمان، نيت، صدق، انابه و اخلاص بحث مي کند. محقق طوسي اين امور شش گانه را از مقدمات و مبادي سير و سلوک مي داند نه خود آن.