خلوت و شب زنده داري

خداي سبحان مي فرمايد: شب زنده داري را فراموش نکنيد؛ زيرا شما در روز، کار فراوان داريد و مشاغل زياد، شما را به خود جذب مي کند و در نتيجه تنهايي و خلوت نداريد:
«ان ناشئة اليل هي اشد وطا و اقوم قيلا ان لک في النهار سبحا طويلا» (5)
انسان در کارهاي فراوان روزانه، شناور است و تو، به منزله سباح و غواصي هستي که در مسائل اجتماعي، شنا مي کني و شناوري در کثرت، با تنهايي سازگار نيست. براي شناوري که خود در حال عبور از اين درياي ناپيدا کرانه است و همراهاني را نيز به همراه خود مي برد و «جهد مي کند که بگيرد غريق را» ، طبيعي است که اين سباحت و شناوري شاغل فکري است. حاصل آن که معناي آيه شريفه اين است که تو در روز کارهاي فراواني داري، ولي شب هنگام، مزاحمي نداري و کسب پايگاه محکم و سخن مستحکم تنها در سحر ميسر است.
انسان وقتي سخن متکلم را خوب دريافت مي کند که خود حرف نزند و آرام[261]بوده، مستمع خوبي باشد، و وقتي مستمع خوبي است که در برابر کلام خدا، حرفي از غير او، خواه از درون و خواه از بيرون، نشنود. بنابراين، قرآن کريم، سکوت و تنهايي را به عنوان مرحله اي از مراحل سير و سلوک، لازم مي داند.
اگر چه بدن در شب بهتر مي آرمد و خوابيدن بدن، نعمت است و خداوند آن را به عنوان يت خود، ذکر مي کند:
«و جعلنا نومکم سباتا و جعلنا اليل لباسا» (6)
اما «سبات» ، آرامش و خواب، براي عقل و فکر، نقمت است و از اين رو حضرت علي (صلوات الله عليه) مي فرمايد:
«نعوذ بالله من سبات العقل» (7)
از خواب عقل به خدا پناه مي بريم.
بنابراين، شب براي خوابيدن و آرامش بدن و بيدار شدن عقل است. از اين رو رؤياهاي صادق و صالح در خواب، نصيب کساني مي شود که بدنشان مي خوابد، نه جانشان و همين گروه هستند که در سحرها برمي خيزند و شب زنده داري و عبادت مي کنند.
از آيه کريمه
«ان لک في النهار سبحا طويلا»
دو مطلب استفاده مي شود: يکي لزوم شرکت در مجامع و کارهاي اجتماعي و ديگر لزوم شرکت در آن به صورت شناگري. کسي که وارد استخري مي شود گاهي در گوشه اي از آن مي آرمد و در اين صورت او تنها خودش را خنک مي کند؛ ولي اگر شنا کند، ديگران را هم از غرق نجات مي دهد.
ذات اقدس خداوند به رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم مي فرمايد: تو در روز کارهاي فراوان داري؛ زيرا آن حضرت صلي الله عليه و آله و سلم، مامور است به پرسشهاي مردم پاسخ دهد و به مشکلاتشان رسيدگي کند؛ همان گونه که قرآن کريم مي فرمايد:
«يتلوا عليهم اياته و يزکيهم و يعلمهم الکتاب و الحکمة» (8)
يا مي فرمايد:
«فاحکم بين الناس[262]بالحق» (9)
و همه اينها جزو برنامه هاي رسمي و روزانه رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم بود؛ اما شب، آن هم آخر شب، مناسبترين فرصت براي خلوت با خداست؛ زيرا انسان متهجد در آن حال، بدون مزاحمت مي تواند فيض را از خدا دريافت کند.
در سوره مبارکه «اسراء» از شب زنده داري به عظمت ياد شده است؛ چنانکه مي فرمايد:
«و من الليل فتهجد به نافلة لک عسي ان يبعثک ربک مقاما محمودا» (10).
انسان وقتي به «مقام محمود» مي رسد که در کمال آرامش با خدا سخن بگويد. بنابراين، اثر شب زنده داري که در حقيقت، خلوت با خداست نيل به مقام محمود است.
5. سوره مزمل، آيات 6 - 7.6. سوره نبا، آيات 9 - 10.7. نهج البلاغه، خطبه 224، بند 12.8. سوره آل عمران، آيه 164.9. سوره ص، آيه 26.10. سوره اسراء، آيه 79.