نا اميدي، زمينه کفر

در مقابل رجاء «ياس» قرار دارد. نا اميدي بسيار بد است، بلکه ياس از رحمت خدا کفر آور است. کافر به قيامت و بهشت و جهنم معتقد نيست تا از جهنم هراسناک و به بهشت اميدوار باشد، ولي مؤمني که از رحمت خدا ناميد شود، به اين معناست که يا در قدرت خدا و يا در بيکران بودن رحمت او ترديد دارد و مي پندارد رحمت يا قدرت او محدود است و اين خيال و باور، زمينه کفر را فراهم مي کند. از اين رو ياس از رحمت خدا در قرآن به عنوان کفر مطرح شده است:
«انه لا يايئس من روح الله الا القوم الکافرون» (3).
بنابراين، نمي شود کسي به خداوند ايمان داشته باشد و به حضيض ياس سقوط کند؛ يعني بگويد: ديگر خدا نمي تواند بيامرزد يا ديگر رحمت خدا تمام شده است.
در قرآن کريم هم به مؤمنان دستور رجاء داده و هم از ياس، نهي شده است. در باره رجاء و اميد مي فرمايد:
«يدعون ربهم خوفا و طمعا» (4).
اين گونه تعبيرات گرچه «جمله خبريه» و معناي وصفي را به همراه دارد، ولي ضمنا دستور است؛ يعني مؤمن کسي است که هم از آينده ترس دارد و هم به آن اميدوار است. زيرا وي از آن جا که ممکن است اعمال او مقبول نباشد هراسناک، و از آن جا که حمت خدا بيکران است اميدوار است؛ از سوي ديگر، قرآن ياس از رحمت را نهي کرده،
[304] مي فرمايد:
«يا عبادي الذين اسرفوا علي انفسهم لا تقنطوا من رحمة الله ان الله يغفر الذنوب جميعا» (5)
شما که بر جان خود ستم و اسراف کرده ايد از رحمت خدا نااميد نباشيد. هر گناه و ستمي که انسان مي کند در حقيقت به خود ستم مي کند. از اين رو تعبير قرآن اين است که مي فرمايد:
«اسرفوا علي انفسهم»
زيرا نعمت جان، هوش، اعضا و جوارح را بيجا مصرف کردن «اسراف» است.
به هر تقدير، قرآن به کساني که اسراف کرده اند دستور مي دهد که نااميد نباشند؛ چون راه براي برگشت باز است. آنگاه مي فرمايد:
«و انيبوا الي ربکم و اسلموا له» (6)
توبه کنيد و برگرديد و منقاد باشيد و در بقيه عمر گذشته را جبران کنيد. اگر بتوانيد شب هنگام، زودتر بخوابيد تا بهانه خستگي و کم خوابي در بين نباشد و سحرگاه برخيزيد، از عمر، استفاده صحيح کرده ايد و اگر آن را به خوش گذراني و هوس مداري سپري کنيد، در آن اسراف کرده ايد.
تعبير قرآن کريم در باره مردان با ايمان اين است:
«يرجون تجارة لن تبور» (7)
اينها به تجارتي بي زيان و غير بائر اميدوارند. تجارت عده اي، سود آور نيست:
«فما ربحت تجارتهم» (8)
اما تجارت گروهي ديگر سودآور است و آنها کساني هستند که براي تقرب به خدا تلاش مي کنند و خداوند هم به آنان ده برابر يا بيش از آن پاداش مي دهد. پس رجاء در مقابل ياس است و مراحلي هم دارد. البته قدر مشترک حالت يقين و رجاء و آرزو «انتظار» است؛ يعني، هر سه گروه منتظرند؛ اما انتظار آرزومندانه خام، انتظار اميدوارانه پخته و انتظار مطمئنانه، عصاره پخته هاست.
3. سوره يوسف، آيه 87.4. سوره سجده، آيه 16.5. سوره زمر، آيه 53.6. سوره زمر، آيه 54.7. سوره فاطر، آيه 29.8. سوره بقره، آيه 16.