عناصر اصيل تهذيب اخلاق

چون اخلاق از علوم انساني است، تهذيب اخلاق به دو عنصر اصيل: شناخت حقيقت انسان و شناخت سود و زيان او، وابسته است. البته اگر کسي حقيقت خود را بشناسد، به سود و زيان و خير و شر خود پي مي برد و اين دو عنصر به يک عنصر اصلي و عنصر فرعي بر مي گردد.بيان مطلب اين است هيچ کس که ذاتا از خود منزجر نيست، بلکه هر انساني به خود، علاقمند است.
اصل دوم اين است که هر کسي کار را براي محبوب خود انجام مي دهد و چون به خود، علاقه مند است، کار را براي خود مي کند. اگر انسان آن «خود» اصيل را شناخته باشد، در انتخاب هدف کار، دقيق است و آن را براي «خود» اصلي انجام مي دهد و انتخاب هدف کار، مراحل گوناگوني دارد:
مرحله اول اين که انسان، «خود» اصلي را گم کرده و خود فرعي و بدلي را به جاي آن نشانده باشد و بيگانه را به جاي خويشتن خويش تلقي کند، درآن صورت، کاري که به سود بيگانه است به نفع خود مي پندارد و آن را به سود او انجام مي دهد و خيال مي کند به نفع خود اوست و کاري که به زيان بيگانه است به زيان خود مي پندارد و از انجام آن اجتناب مي ورزد؛ مثلا، شهوت و غضب را که از فروعات انسانند و بايد از عقل او اطاعت کنند به جاي امير معزول، يعني عقل مي نشاند. وقتي شهوت و غضب، فرمانرواي درون او شدند محبوب او خواهند بود و آنگاه هر [333] کاري انجام مي دهد يا بايد شهوت پسند و يا غضب پذير باشد و به اين جهت دست به گناه مي زند.
مرحله دوم اين است که زمام امر را به دست شهوت و غضب ندهد و بالاتر از اين بينديشد و به مرحله وهم راه پيدا کند و مقام خواه و جاه طلب باشد. او وهم را به جاي عقل نشانده و بيگانه را به جاي دوست جا داده است و از اين وهم بيگانه اطاعت مي کند. از اين رو ممکن است دست به حرام دراز نکند و بر اساس غريزه شهوت يا غضب و... کار نکند و کار خيري را انجام دهد؛ ولي تظاهر و ريا کند. در اين صورت، فعلش فعل خوب ولي خود او فاعل بدي است. چون بيگانه را به جاي آشنا نشانده است. او خيال مي کند ريا اصل او را که عقل باشد ارضا مي کند؛ در حالي که دشمن را که وهم باشد راضي مي کند، نه دوست را. از اين رو در روايات و ادعيه، ما را از ريا پرهيز داده و به تقوا توصيه کرده اند. امام سجاد (عليه السلام) به خداي سبحان عرض مي کند:
«و لا تجعل شيئا مما اتقرب به في آناء الليل و اطراف النهار رياء و لا سمعة و لا اشرا و لا بطرا» (18)
خدايا! به من توفيق بده تا هيچ کاري را از روي ريا و سمعه انجام ندهم.
مرحله سوم آن است که انسان، زمام امور را به دست شهوت و غضب يا وهم نمي دهد تا گناه و ريا کند اما مي خواهد نام نيکي از او بماند؛ چون اگر نام نيکي از او در اين جهان بماند و او «زنده ياد» باشد بهتر از آن است که «سراي زرنگار» ي از او بماند. که البته اين، مرحله نازله خير است. چون او خود اصلي را فراموش کرده و خود فرعي را به جاي او نشانده و به آن خود فرعي، دل بسته و سعي کرده است رضاي آن را تامين کند.
اگر کسي به مرحله والاتري بار يابد و بداند، بدون اين که بخواهد ديگران ذکر جميل او را بر زبان جاري کنند، ديگران چنين خواهند کرد، اين حساب ديگري
[334]
دارد؛ چنان که خداي سبحان مي فرمايد:
«و جعلنا لهم لسان صدق عليا» (19)
اما عالم بودن، غير از قاصد بودن است، چنانکه خداوند گاهي ذکر جميل کسي را منشور مي سازد، بدون اين که او عالم باشد. چنانکه در دعاي کميل آمده است:
«و کم من ثناء جميل لست اهلا له نشرته» (20).
گاهي کسي مي داند که خداوند، اين لطف را اعمال مي کند و به او ذکر جميل مي دهد، ولي گاهي او به قصد ذکر جميل، کاري انجام مي دهد؛ مانند اين که مي کوشد تابلويي به نام او باشد. البته هدفش خير است و آن اين است که ديگران به ياد او باشند و براي او طلب آمرزش و مغفرت کنند؛ اما اين مرحله نيز مرحله اي ضعيف است.مرحله چهارم آن است که شخص در اين فکر نيست که ديگران از او نام ببرند؛ گرچه مي داند خدا ذکر جميل مي دهد. او کار را براي خدا انجام مي دهد. و وقتي سخن از خدا مطرح مي شود، ترس از جهنم و شوق به بهشت، مطرح است.
مرحله پنجم که بالاتر از همه مراحل گذشته است، مرحله محبت الهي و انس با خداست که انسان، کار را نه براي ذکر جميل و يا خير بودن کار و نه براي نجات از جهنم يا دستيابي به بهشت، بلکه براي رضا و محبت و لقاي حق انجام دهد. همه اين مراحل، چنانکه در مرحله بعد تبيين خواهد شد، به شناخت حقيقت انسان بر مي گردد. اگر کسي حقيقت خود را بشناسد، آنچه که به حال او سودمند يا زيانبار است مي شناسد و از زيانبار مي پرهيزد و از سودمند، استفاده مي کند.18. مفاتيح الجنان، دعاي ابوحمزه ثمالي.19. سوره مريم، آيه 50.20. مفاتيح الجنان، دعاي کميل.