مرز توکل و توسل به اسباب

برخي مي پندارند که مرز «توکل» از مرز «تسبب» (استفاده از اسباب) جداست؛ بدين معنا که هرگاه ابزارها، اسباب و عوامل کار فراهم است نيازي به توکل نيست و تنها در جايي که اسباب و عوامل کار فراهم نيست انسان بايد بر خدا اعتماد و توکل کند؛ جداسازي مرز توکل و تسبب پيامش آن است که تا آن جا که اسباب دستيابي به هدف فراهم است نياز به توکل نيست و آن جا که توکل مي کند نيازي به استفاده از اسباب ندارد و بايد اسباب را رها کند؛ مثلا در جهاد، بخشي از کار را با توسل به اسباب و
«اعدوا لهم ما استطعتم من قوة» (11)
و بدون توکل انجام دهد و بخش ديگر را با
«علي الله فتوکلوا» (12)
و بدون تمسک به اسباب انجام دهد؛ يعني هنگامي که به مرز توکل رسيد اسباب و ابزار فعل را رها کند.
در باره دعا و توسل نيز چنين پنداري مطرح است که مرز دعا و توسل از آن جاآغاز مي شود که از اسباب و عوامل عادي و مادي کاري بر نيايد. در حالي که هر دو پندار باطل، و اين مرزبنديها نارواست؛ چنين نيست که انسان بخشي [366] ازکار را با اسباب عادي بدون توکل انجام دهد و بخش ديگر را با توکل، توسل ودعا، بلکه اينها در همه بخشهاي فعل آدمي حضور و ظهور دارد و حتي درجايي که انسان با وسايل و اسباب کار مي کند، بايد بر خدا توکل کند وهمان گونه که گلاب در برگ گل مفروش است توکل، توسل و دعا در همه جاي فعل و همه کارهاي ما جريان داشته باشد. ما حتي در تهيه کردن ابزار و اسباب فعل و همچنين در استفاده از ابزارها بايد اهل دعا و توکل باشيم؛ زيرا از يک سو اسباب موجود فعل را خداي «سبب ساز» فراهم آورده است و از سوي ديگرممکن است بر اثر علل خاصي همان خداي سبب ساز که «سبب سوز» نيزهست، ابزار موجود فعل را از دست ما بگيرد و ميان ما و هدفمان حايلي ايجادکند.
حاصل اين که، توکل همانند دعا و توسل مربوط به خارج از محدوده علل و اسباب ظاهري و مادي نيست و متوکل بايد در همه شئون هستي و در همه کارهايش و از جمله، در تحصيل اسباب از خدا بخواهد و بر او اعتماد کند و کار خود را به او واگذار کند.
در احاديث آمده است:
«و اعقل راحلتک و توکل» (13)
هم زانوي شترت را محکم ببند و هم بر خدا توکل کن و اين بدان معنا نيست که عقال کردن شتر براي حفظ آن، کار بنده خداست و حفظ شتر در غياب او، کار خدا؛ زيرا اين همان مرزبندي و محدود ساختن توکل است، بلکه بدين معناست که «اعقل متوکلا» ؛ يعني حتي عقال کردن و بستن زانوي شتر نيز بايد با توکل همراه باشد، چنانکه گفته اند: «با توکل زانوي اشتر ببند» .
11. سوره انفال، آيه 60.12. سوره مائده، آيه 23.13. بحار، ج 68، ص 138.