اعتماد به نفس يا توکل بر خدا؟

يکي از افکاري که از مغرب زمين به حريم انديشه ناب توحيدي مسلمانان و موحدان نفوذ کرده، اين است که اعتماد به نفس از فضايل است و بايد ديگران را به آن ترغيب کرد؛ در حالي که اسلام هرگز اعتماد به نفس را تاييد نکرده است؛ زيرا انساني که
[368] مالک هيچ شاني از شئون خود نيست:
«لا يملک لنفسه نفعا و لا ضرا و لا موتا و لا حياة و لا نشورا» (20)
چگونه مي تواند بر خود تکيه کند؟
آنچه از نظر اسلام فضيلت به شمار مي رود و دين به آن بها مي دهد اعتماد و توکل بر خداست، چنانکه حضرت امام جواد (عليه السلام) فرمودند:
«الثقة بالله تعالي ثمن لکل غال و سلم الي کل عال» (21)
اعتماد به خدا بهاي هر کالاي گرانبها و نردبان صعود به هر درجه بلندي است. تکيه گاه مؤمن، قدرت بي کران و مستقل خداي سبحان است، نه قدرت خودش و نه قدرت ديگران.
اما اعتماد به نفس يا اعتماد به ديگران از نظر اسلام رذيلت است؛ زيرا معناي اعتماد به نفس آن است که انسان به حول و قوه خود اعتماد کند، در حالي که خداي سبحان در معرفي مؤمنان مي فرمايد: آنان در برابر تهاجم بيگانگان مي گفتند:
«حسبنا الله و نعم الوکيل» (22).
آنان نمي گفتند قدرت نظامي و توان رزمي ما کافي است.
انساني که در برابر خدا عاجز است و مالک چيزي نيست، بايد بر خدا توکل کند نه بر نفس خود. امام سجاد (عليه السلام) در ابتداي دعاي ابوحمزه به خداي سبحان عرض مي کند:
«من اين لي الخير يا رب و لا يوجد الا من عندک و من اين لي النجاة و لا تستطاع الا بک. لا الذي احسن استغني عن عونک و رحمتک و لا الذي اساء و اجترء عليک و لم يرضک خرج عن قدرتک... و لولا انت لم ادر ما انت» (23)
از کجا خيري توانم يافت؟ در صورتي که خير جز نزد تو نيست و از کجا راه نجاتي خواهم جست و حال آن که جز به لطف تو نجات ميسر نيست... نه نيکوکاران از ياري و لطف و رحمتت بي نيازند و نه تبهکاران بي باک، از سلطه و قدرت تو [369] بيرونند. . . اگر بر اثر هدايت تو نبود، نمي دانستم تو کيستي.
20. مفاتيح الجنان، تعقيب نماز عصر.21. بحار، ج 75، ص 364.22. سوره آل عمران، آيه 173.23. مفاتيح الجنان، دعاي ابوحمزه ثمالي.