پايان ناپذيري وحدت شهود

مرحله «تسليم» ، پايان بخش مراتب عملي است، ولي «توحيد» ، «اتحاد» و بالاتر از [402] همه «وحدت» ، جزو مراحل «شهود» است که تمام شدني نيست؛ در مرحله شهود، سفر، پايان پذير نيست. چون عارف در اسماي الهي سير مي کند و اين مسافت، نامحدوداست. سير «از خلق به حق» محدود است؛ چون پايانش حق است؛ سير «از حق به خلق» نيز محدود است؛ چون پايانش خلق است، ولي سير در حق يعني سير «از حق به سوي حق و در حق» ، نامحدود است. چون سير در اسماي الهي است و اسماء و کمالات الهي بي نهايت است، از اين رو مرحله شهود ذات و اسماء و صفات خداوند، پايان پذير نيست.
«وحدت» گرچه بالاتر از مرحله توحيد است، ليکن هنوز بوي کثرت مي دهد؛ زيرا سالک در بين اشياي کثير فقط يکي را مي نگرد و چنين مي بيند که ديگران فاني هستند و آنگاه حکم به هلاک «ما سوي الله» و بقاي «وجه الله» مي کند؛ يعني مطابق آيه:
«کل شي ء هالک الا وجهه» (3)
و آيه:
«کل من عليها فان و يبقي وجه ربک ذو الجلال و الاکرام» (4)
او درک و شهودي دارد. اين نفي ما سوا «موهم» کثرت است؛ چون نفي ما سوا و اثبات «الله» نشانه دو چيز است. از اين رو اگر سالک به مقام وحدت هم برسد، باز زمينه ظهور کثرت در او هست و حتي خود جمله «لا اله الا هو» نشانه کثرت است؛ زيرا محتواي آن نفي ما سوا، و اعتقاد و اقرار به وحدانيت حق است و بر اين اساس مرحله وحدت نيز براي سالک عارف پايان راه نيست و پس از آن مقام فنا قرار دارد.
3. سوره قصص، آيه 88.4. سوره الرحمن، آيات 26 27.