فرشته خويي

اگر خداوند، فقط فضايل فرشته ها را ذکر مي کرد و آن را در وصف اولياي صالح سالک نمي گفت، ممکن بود گفته شود که اگر فرشته، شايسته آن فضايل شده تعجب آور نيست؛ زيرا او خوي درندگي ندارد، ولي مهم اين است که همان فضايلي که براي فرشته ها ذکر شده براي انبيا، اوليا، صديقين، صلحا، و شهدا نيز ياد شده است؛ يعني آنان نيز به مرز فرشته ها رسيده اند؛ زيرا انسان چون بالقوه «کون جامع» است آن خصيصه را دارد که اگر ميل به طبيعت کند بر اثر سرمايه فراواني که در اختيار اوست از هر موجود طبيعي، بدتر شود و اگر ميل به ملکوت کند، از هر موجود ملکوتي برتر شود.خداوند درباره اموري که امتداد و مقاطعي دارد، حکم مقطع نهايي و ابتدايي را ذکر مي کند تا حکم مقطع مياني نيز، مشخص شود؛ مثلا مي فرمايد: هر جا باشيد خدا با شماست. اگر سه نفر باشيد، خدا چهارمي شما و اگر چهار نفر باشيد، خدا پنجمي شماست؛ آنگاه مي فرمايد: چه کمتر و چه بيشتر:
«ما يکون من نجوي ثلاثة الا هو رابعهم و لا خمسة الا هو سادسهم و لا ادني من ذلک و لا اکثر الا [128]هو معهم» (12).
درباره درجات انساني نيز چنين است. گاهي حکم حيوانات و گاهي حکم جمادات را ذکر مي کند و درباره انسان مي فرمايد: انساني که طبيعت زده و فريب دنيا خورده است اگر ميل حيواني کند، از هر حيوان و اگر خوي سختي و سرسختي و جمادي را در خود احيا کند، از هر جامدي فرومايه تر است؛ اما مقطع وسط را که گياه و نبات است ذکر نمي کند. درباره عده اي که همه تلاش و کوشش آنان «بهيمه» شدن يا «سبع» و درنده شدن است، مي فرمايد:
«اولئک کالانعام بل هم اضل» (13)
اينها مانند حيوان بلکه بدترند.
اولين مقطع از درجات انساني، مرحله جماد، آنگاه مرحله نبات و سپس مرحله حيوان است. خداوند مرحله جماد و حيوان را ذکر مي کند، ولي در قرآن از مرحله نبات، سخني نيست، مثلا نمي گويد انسان دنيازده، از درخت، فرومايه تر است. چون مشخص است. وقتي اول و آخر يک مسير متصل و ممتد مشخص شد، حکم وسط هم معين مي شود. درباره جماد مي فرمايد:
«فهي کالحجارة او اشد قسوة» (14)
بعضي از دلها از سنگ، سخت تر است؛ زيرا از درون سنگ، گاهي چشمه آبي زلال و شفاف مي جوشد، اما از دلهاي سخت، هيچ اثر خيري نشئت نمي گيرد. بنابراين، اگر انسان سرمايه کلاني را که در اختيار دارد به سمت حيواني ببرد، از حيوان، پايينتر و اگر آن را به سمت جمادات ببرد، از هر سنگي سخت تر خواهد شد. حال اگر آن را به سمت فرشته شدن ببرد، از فرشته ها نيز مقربتر خواهد شد.
گرچه در قرآن کريم اين سخن به ميان نيامده که جبرئيل به رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم گفت: شما به سيرتان ادامه دهيد، زيرا من توان همراهي شما را ندارم اما در جوامع روايي نقل شده است که در معراج جبرئيل (عليه السلام) به رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم عرض کرد:
[129]
من نمي توانم از اين مقام تجاوز کنم و شما در جايي قدم گذاشته ايد که احدي قبل از شما قدم نگذاشته و پس از شما نيز قدم نخواهد گذاشت:
«فقال له امض يا محمد، فقال له: يا جبرئيل تدعني في هذا الموضع؟ قال: فقال له: يا محمد ليس لي ان اجوز هذا المقام، ولقد وطئت موضعا ما وطئه احد قبلک و لا يطاه احد بعدک» (15)
پيغمبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم نه تنها به جايي مي رسد که فرشته ها به آن مقام منيع بار نيافته اند، بلکه همه آنها در برابر رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم خاضعند! و بسياري از فرشتگان خدمتگزار بنده صالح سالک خدايند.
در سوره مبارکه «نحل» به صراحت ذکر شده که هنگام مرگ فرشتگان به استقبال برخي انسانها مي آيند و سلام مي کنند:
«الذين تتوفيهم الملائکة طيبين يقولون سلام عليکم ادخلوا الجنة بما کنتم تعملون» (16).
روشن است که عالي، خدمتگزار داني يا همتا، خدمتگزار همتا نيست. اين داني است که خدمتگزار عالي است. در حال مرگ، ملائکه به استقبال برخي مؤمنان مي آيند و هيچ تلخي و سختي براي آن مؤمن در هنگام مردن نيست و او آسان جان مي دهد، و ملائکه به آنان سلام مي کنند؛ يعني سلامت اهدا مي کنند و به بهشت فرا مي خوانند.
12. سوره مجادله، آيه 7.13. سوره اعراف، آيه 179.14. سوره بقره، آيه 74.15. بحار، ج 18، ص 403.16. سوره نحل، آيه 32.