فصل چهارم: مراقبت و محاسبه[195]

بعد از مرحله رياضت، مقام «مراقبت» و «محاسبه» است. وقتي نفس اماره انسان، مطيع عقل عملي او شود و ديگر امر به سوء نکند، او فراغتي براي مراقبت و محاسبه پيدا مي کند.مراقبت اين است که انسان کاملا «رقيب» باشد. «رقيب» يعني کسي که «رقبه» (گردن) مي کشد تا اوضاع را زير نظر داشته باشد. انسان بايد رقيب و مراقب خود باشد و بر اعمال خود، اشراف داشته باشد که چه مي کند؛ به اين معنا که، اگر تصميم گرفت کار خوبي انجام بدهد، زود اين تصميم را اجرا کند و اگر تصميم گرفت کار بدي انجام دهد، فورا از آن برگردد و البته هر تصميمي را هم که گرفت و هر کاري را انجام داد، ثبت کند تا در محاسبه سودمند باشد.در کنار مراقبت، «محاسبه» مطرح است. انساني که سير و سلوک دارد، اهل حساب است و اعمال ثبت شده خود را حسابرسي مي کند؛ اميرمؤمنان (عليه السلام) مي فرمايد:
«عباد الله زنوا انفسکم من قبل ان توزنوا و حاسبوها من قبل ان تحاسبوا» (1).
قبل از اين که انسان را در روز توزين و حساب، وزن کنند يا او را به محاسبه فرا[196]خوانند او بايد خود را توزين و به حسابرسي، دعوت کند. اگر او «حسنات» و «سيئات» را به خوبي شناسايي و ثبت کند، در محاسبه معلوم خواهد شد که طاعات او بيشتر ست يا سيئات او. اگر سيئات او بيشتر بود بايد جدا متاثر باشد و توبه و ترميم کند و اگر سيئات و حسنات او مساوي است، بايد بکوشد که حسنات را بيشتر از سيئات کند؛ زيرا محاسبه در دو بخش تنظيم مي شود: در بخش اول انسان بين حسنات و سيئات، محاسبه مي کند. اگر در نتيجه محاسبه، خوبيهاي او بر بديهاي وي فزوني داشت، آنگاه خوبيها و طاعات خود را در برابر نعمتهاي الهي مي شمارد و نعمت و کمالات هستي و حتي نعمت توفيق بر اطاعت را از خدا مي داند و قهرا خود را مقصر مي بيند و در برابر نعم بي پايان الهي مي بيند هرگز طاعات او قابل ارزيابي و محاسبه با آن نعمتها نيست؛ آنگاه به تقصير خود اعتراف مي کند و همواره مانند فرشتگان مي گويد:
«سبحانک ما عبدناک حق عبادتک» (2)
خدايا! آن طور که شايسته عبادت توست ما تو را نپرستيده ايم.
انساني که اهل محاسبه باشد، خود را بدهکار مي بيند؛ وقتي بدهکار ببيند، هرگز اهل تمرد، غرور، تکبر و مانند اينها نيست و خاضع و خاشع مي شود و نتيجه اش نيز در همه شئون زندگي او مخصوصا در نماز ظهور مي کند:
«قد افلح المؤمنون الذين هم في صلاتهم خاشعون» (3).
1. نهج البلاغه، خطبه 90، بند 8.2. صحيفه سجاديه، دعاي 3.3. سوره مؤمنون، آيات 1 2.