جلسه 570
* متن
*
بسم الله الرحمن الرحيم.
موضوع درس: خارج فقه بحث طهارت.
شماره نوار: 570 ب.
نام استاد: آيت الله تبريزى.
تاريخ:1370
توسط دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم واحد صوت.
اعوذ بالله من الشّيطان الرّجيم. بسم الله الرّحمان الرّحيم.
كلام در اعتبار مسح على الرّأس بود. در باب الوضو ايشان مىفرمايد مسح على الحايل جايز نيست و مجزى نيست و بايد مسح الرّأس به اين باشد كه يد ماسحه يا به بشره رأس برسد يا آن شعرى كه نابت است فى مقدّم الرّأس و النّاسيه با آن دو قيدى كه گفتيم بايد به آن شعر بشود. و امّا اگر غير از شعر چيز ديگرى حايل شد ما بين البشره و اليد الماسحه يا ما بين الشّعر و اليد الماسحه چيز ديگرى حايل شد و مانع شد، به او نمىشود مسح كرد. حتّى در صورتى كه رطوبت از يد ماسحه به خود رأس برسد به بشره يا به شعرش برسد. كما در اين عرقچينهايى كه تورى هستند. از مكّه مىآورند. آن عرقچين در سر انسان است. يدش هم كه رطوبت دارد. رطوبتش هم خيلى است نداوت باقيه. روى عرقچين مسح مىكند به نحوى كه اجزاى مائيه به خود بشره رأس مىرسد يا به مو مىرسد، موى ناسيه. ولكن خود يد ماسحه مسح با بشره رأس نمىكند. يامسح با مو نمىكند. رطوبتش آن اجزا مائيه مىرسد. مىفرمايد اين مجزى نيست. بايد در مسح يا يد ماسحه به بشره رأس يا به آن شعرى كه نابت است على النّاسيه با آن دو قيد با آن شعر صورت بگيرد. خوب دليل اين مطلب از ما ذكرنا در ديروز ظاهر است. چون كه گفتيم رأس اسم است بر خود آن عضو. ناسيه اسم بر خود عضو است. مقدّم الرّأس مثل ساير اسامى اعضا البدن اسم بر عضو بدن است. ظاهر اين كه امر كرده است خداوند متّعال و در روايات ذكر شده است اعتبار امر شده است يا اعتبار شده است مسح على الرّأس و مقدّم الرّأس و النّاسيه ظهور اوّلى مسح بشره بود. منتهى به قرينه داخليه چون كه مقدّم الرّأس و النّاسيه نوعاً و عادتاً مستور به شعر كثيف است، و به بشره بلل نمىرسد نوعاً در شعر كثيف، اين قرينه اين بود كه نه لازم نيست خصوص بشره بشود. مسح على الشّعر هم عيبى ندارد. امّا مسح على العرقچين، مسح بر عمامه، يا مسح بر حايل ديگرى كه در سر هست او مجزى است، اين خلاف ظاهر است. بايد مسح بر خود عضو بشود. عضو خودش مسح نشده است. يد ماسحه مسح نكرده است عضو را. نفس العضو را يا شعر را، بدان جهت اين مجزى نيست. علاوه بر اين در آن صحيحه زرارهاى كه سابقاً خوانديم امام (ع) صحيحه زراره بود در آن صحيحه زراره فرمود بر اين كه يجزى براى مرئه كه اصابهاش را داخل بكند تحت الخمار مسح بكند و ارقاء خمار لازم نيست يجزى كه ادخال بكند اسبعش را، اين معنايش اين است كه مسح على الخمار جايز نيست روى خمار. در صحيحه على ابن جعفر هم تصريح شده است در صحيحه ديگر هم مسح على الخمار جايز نيست. خمار مثل عرقچين است. فرقى نمىكند. علاوه بر اين كه ظاهر ادلّه اين بود. نهى از مسح على العمامه كه ادخال بكند اسبعش را تحت العمامه و مسح بكند سرش را به ادخاله تحت الخمار و على الخمار مسح جايز نيست، اينها دليل بر اين است كه على الحايل نمىشود مسح كرد. ولكن در ما نحن فيه علاوه بر ما ذكرنا كه گفتيم به اينها مىشود استدلال كرد، استدلال شده است بر مرفوعهاى كه مال محمد ابن يحيى العطّار است.
در باب 37 از ابواب الوضو، روايت، روايت 1 است محمد ابن يعقوب عن محمد ابن يحيى، محمد ابن يحيى العطّار است. اين محمد ابن يحيى العطّار رضوان الله عليه مرفوعاتى دارد كه سند را از امام نقل مىكند. محمد ابن يحيى العطّار كه نمىتواند. رفع كرده است سند را. خودش نمىتواند از امام بلاواسطه نقل كند. بدان جهت مرفوعه مىشود.
محمد ابن يعقوب عن محمد ابن يحيى كه شيخ كلينى است، رفعه عن ابى عبد الله (ع) روايت من حيث السّند مرفوعه است. آن جا دارد بر اين كه فى الّذى يخذب رأسه بالحنا آن كسى كه به رأسش حنا مىگذارد كه متعارف است سابقاً مردها هم مىگذاشتند. شايد الان هم باشد. در زنها كه متعارف است. يخذب رأسه بالحنا ثمّ يبدوله فى الوضو بعد برايش ميل پيدا مىشود، اراده كه وضو بگيرد. قال لا يجوز حتّى اصيب بشرة رأسه. اين مسح فوق الحنا جايز نيست. بايد به بشره رأس. اين بشره نه اين كه به مو نمىشود. اين نيست. بشره در مقابل حايل خارجى است كه بايد حايل خارجى نبوده باشد. به بشره يعنى به خود سر كه حايل خارجى ندارد مسح بشود. معنايش اين است. به اين هم استدلال شده است. خوب اين روايت من حيث السّند مرفوعه است. قابل تأييد است. چون كه نمىشود گفت كه اصحاب به اين عمل كردهاند. ظاهراً هم اين است كه اصحاب به ماذكرنا تمسّك كردهاند. شايد دليلشان اين بود. لااقل. بدان جهت خصوص اين خبرى كه هست جابر بشود. يعنى عمل مشهور بلكه عمل اجماع است، متسالمٌ عليه است مسأله كه بايد به حايل نمىشود مسح كرد.
بدان جهت در ما نحن فيه اين روايت صالح است لى التّاييد لا لى الاستدلال. ولكن در ما نحن فيه در مقابل اينها، اين صحيحه على ابن جعفر هم بخوانيم. روايت 5 است در اين باب. على ابن جعفر فى كتابه عن اخيه قال سألته عن المرئه هل يصلح لها ان تمسح على الخمار به خمارش مسح كند. قال لا يصلح حتّى تمسح على رأسها. نمى شود مگر به رأسش مسح كند. اين كه اين موارد را ذكر مىكنند اين معلوم مىشود كه عند العامّه قائل به جواز بود. اينها را كه سؤال مىكنند در روايات متعدده يعنى معلوم بود كه عند الشّيعه هم معلوم نبود. شيعه كه از امام سؤال كردهاند منشأ شك فتواى عامّه است. بدان جهت اين روايت مىگويد كه لا يصلح حتّى تمسح على رأسها. نمىشود. جايز نيست. لا تصلح بيان حكم وضعى است. يعنى صالح نيست. يعنى جا ندارد مگر اين كه بر رأسش مسح بشود. در مقابل اينها دو تا روايت است كه من حيث السّند صحيحه هستند. آنها وارد هستند در جايى كه شخص حنا گذاشته است به سرش. آن روايات مىگويند كه عيبى ندارد. على الحنا مسح كند عيبى ندارد. يكى از اينها صحيحه عمر ابن يزيد است كه روايت 3 است در اين باب و باسناد الشيّخ عن محمد ابن على ابن محبوب اشعرى شيخ قدس الله نفسه الشّريف از كتاب محمد ابن على ابن محبوب كه روايات را در تهذيب و استبسار نقل كرده است و سندى را هم كه ذكر كرده است سندش صحيح است. روايت من حيث السّند الى على ابن محبوب صحيح است. محمد ابن على ابن محبوب هم از اجلّا است. معاصر است محمد ابن على ابن محبوب با احمد ابن محمد ابن عيسى، محمد ابن يحيى. در طبقه محمد ابن يحيى است. و چون كه طويل العمر بوده است از روايات ظاهر مىشود احمد ابن محمد ابن عيسى هم با او هم بوده است. در اين دو طبقه بوده است. و باسناده عن محمد ابن على ابن محبوب عن محمد ابن الحسين اين كه مىگويم در طبقه محمد ابن يحيى العطّار بوده است، سرّش اين است. رواياتى را نقل مىكند از مثل محمد ابن الحسين اب الخطّاب الاشعرى كه محمد ابن يحيى هم از اين محمد ابن الحسين روايت دارد. معلوم مىشود كه در طبقه محمد ابن يحيى بوده است. و رواياتى را هم نقل مىكند محمد ابن على ابن محبوب كه احمد ابن محمد ابن عيسى از آنها نقل مىكند. معلوم مىشود كه طويل العمر بوده است در هر دو طبقه بوده است. محمد ابن على ابن محبوب عن محمد ابن عيسى عن جعفر ابن بشير كه جعفر ابن بشير ثقه است. عن حمّاد ابن عثمان كه ديروز گفتيم از اجلّا است از عمر ابن يزيد كه از اجلّا است. قال سألت ابا عبد الله (ع) عن الرّجل يخذب رأسه بالحنا. بالحنا سرش را خذاب مىگذارد. ثمّ يبدوله فى الوضو. قال يمسح فوق الحنا. فوق الحنا مسح كند. همان كه در مرفوعه محمد ابن يحيى بود لا يجوز حتّى يصيب بشرة رأسه اين جا دارد كه يمسح فوق الحنا. اين معلوم مىشود كه از نفس روايت تقيه است. يمسح فوق الحنا. در ما نحن فيه يك روايت ديگرى هم نظير اين هست. آن هم باز صحيحه محمد ابن الحسين است. و باسناده عن محمد ابن على ابن محبوب عن احمد ابن محمد عن الحسين ابن سعيد عن ابن ابى عمير عن حمّاد ابن عثمان عن محمد ابن مسلم عن ابى عبد الله (ع) فى الرّجل يحلق رأسه. سرش را مىتراشد. ثمّ يتليه بالحنّا. بعد از آن سرش را گِل مالى مىكند به حنا. حنا مالى مىكند ديگر. ثمّ يتليه بالحنّا، ثمّ يتوضء لصّلاة فقال لا بعث بان يمسح رأسه بالحنا...بدان جهت بعضىها گفتهاند بر اين كه اينها را حمل مىكنيم به صورت ضرورت. كه انسان ضرورت داشته باشد كه سرش را حنا بگذارد. و حنا را نگه دارد. ازاله نكند. مثل اين كه بعضى دردها است كه به سر حنا بگذارى خوب مىشود. درد سر و امثال اينها كه در مقام دوا است. خصوصاً با حنا يك چيزهايى هم قاطى مىكنند كه طبّ قديم بود. آن عنوان دوا دارد. اين دو تا روايت را حمل كردهاند به موارد ضرورت كه دوا بوده باشد. خوب اين را مىدانيد كه اين جور نيست. امام (ع) نه در جواب سؤال فرمود كه اين كه خذاب گذاشته است تا اين كه جمالش خوب بشود كه جمال مىآورد. ديگر پيرمرد ديده نشود. يا اين كه دواءً گذشته است اينها را. اينها را نپرسيد امام. سائل هم نگفت در جوابش كه الرّجل يداوى رأسه بالحنّا. اين جور نه در سؤال ذكر شد و نه در جواب. بدان جهت حمل بر ضرورت و مداوا وجهى ندارد. در موارد مداوا خواهيم گفت روى دوا مسح كشيدن عيبى ندارد. در مسأله جبابر خواهد آمد. بدان جهت روايت دومى در اين باب اذا كان على يديه رجل ايجزيه ان يمسح على دوا فقال نعم يجزى نقل نكرديم. آن راجع به آن مسأله است كه اگر روى دوا انسان بخواهد مسح بكند ضرورت دارد. دوا است. روى او مسح كند عيبى ندارد. اگر جاى بشره ظاهره ندارد. حمل كردهاند به صورت دوا و وجهى ندارد. صاحب وسائل هم مىگويد كه اين لون حنا است. خود حنا نيست. اين جور معنا كردن روايت نمىشود روايات را اين جور معنا كرد. خوب لون دوا را چرا مىپرسد او؟ چون كه لون دوا اين ظاهر روايت اين است كه در وقت وضو اين حنا را گذاشته است. اگر فقط لونش است، تا يك ماه لون حنا نمىرود. سؤال مىكند از وضو بعد ذالك. اين سؤال مىكند كه الان يبدوا. يبدوا يعنى به ذهنش افتاد كه وضو بگيرد. بداو برايش حاصل شد. و الاّ سؤال مىكرد يبدوا باشد يا نباشد كيف يصنع بصلواة وقتى كه لون حنا دارد. جاى سؤال هم نيست اين. اين رواياتى كه دارد ترغيب در خذاب بالحنّا لحيتاً و رأساً آن روايات معنايش از ظواهر بود كه لون مضرّ به وضو نيست.
بدان جهت اين سؤال از لون نيست. سؤال از اين كه يتليه بالحنّا ثمّ يتوضّ لصّلاة بعد از تل. تل گِل مالى كردن است. بدان جهت در ما نحن فيه اين روايات حمل بر تقيه مىشود و حيثٌ كه ما بين گِل مالى و حنا مالى كه مقام مداوا نباشد مداوا باشد گِل هم اگر دوا بشود مىشود روى آن مسح كرد. در غير موارد مداوا ما بين گِل و حنا و آن عرقچينى كه گفتيم احتمال فرق ما بين اينها نيست. بدان جهت اين روايتين حمل مىشود بر تقيه.
سؤال؟ عرض مىكنم بر اين كه اگر بنا بوده باشد شما ملتزم بشويد بر اين كه فوق خمار همى مىشود مسح كرد، فوق عمامه هم مىشود مسح كرد. اگر اينها را ملتزم بشويم، حنا را ملتزم بشويد بايد آنها را هم ملتزم بشويد. اين منافات دارد با اين كه تمامى حايل را مىشود مسح كرد منافات دارد با اين كه يجزيه اقلّ مرتبه را مىگويد. كه يدش را اسبعش را داخل بكند تحت الخمار اين معنايش اين است كه على الخمار نمىشود. روايات ديگر هم بود. على هذا الاساسى كه هست اين مسأله اين جهتش واضح است. بعد ايشان در كلامش استثنا مىكند. مىفرمايد بله اگر در ما نحن فيه از رفع حايل خوف شد و انسان نتوانست حايل را بردارد در او خوف است. مثل اين كه در بيابان است. باد سردى مىوزد. اين بخواهد جورابهايش را، يا كفشهايش را در بياورد و مسح كند بشره را سرما مىبرد او را. خوف دارد. يقين هم ندارد. خوف دارد. در صورتى كه اين جور بوده باشد در صورتى كه ضرورت و اضطرار داشته باشد، آن وقت مىتواند به حايل مسح كند. يا اين كه آن حايل ممكن الرّفع نيست. چرا؟ براى اين كه در ما نحن فيه فرض كنيد آنى كه ايشان مىگويد مثل قيرى است كه چسبيده است به پا. همه پا قيرى است. نمىشود رفع كرد. نه نفت است، نه چيزى. پا را هم كه نمىشود تراشيد. اين جا مىگويد فوق القير مسح كند. عرض مىكنم بر اين كه اين حرف، حرف درستى نيست. براى اين كه آنى كه معتبر در وضو است، مسح على البشره است. ما در چند مورد از اين رفعيّت مىكنيم به دليل خاص. يكى مقام، مقام خوف الضّرر است كه گفتيم از برد خوف دارد. يا از حيوان. بنشيند جورابها يا كفشهايش را در بياورد گرگ حمله مىكند. رويش مسح بكشد. اينها منصوص است. يا فرض بفرماييد كه دوا گذاشته است به سرش. آن منسوس است. عيبى ندارد كه يكىاش را هم خوانديم. ديگرى مسأله جبابر است كه جبيره دارد پاهايش يا مقدّم رأسش جبيره دارد. روى جبيره مسح كند عيبى ندارد. امسح على الجبابر. يكى هم مقام تقيه است. اين مقام رابع محلّ اختلاف است كه مىگوييم. انسان فرض كنيد پيش سنّىها است. مىخواهد نماز بخواند. آنها كه روى جوراب مسح مىكنند، روى خف مسح مىكنند. اين هم تقيتاً مسح مىكند و مىخواند. اين در موارد تقيه اين مطلب را انشاء الله خواهيم گفت كه در مقام تقيه مشروعيّت تقيه من حيث حكم تكليفى لا كلام فيه. يعنى در موارد تقيه اگر تقيه، تقيهاى بود كه در او تحفّظ بر نفس خود و ما متعلّقش هست يا بر مؤمنين است از طلب يا مثل اينها است، آن جا تقيه واجب است. بايد رعايت كند. امّا تقيه مداراتى كه آنها خوششان بيايد و با ما خوب باشند، تقيه مداراتى آن هم مشروع و مستحب است. اين تقيه اختصاص به بابى دون بابى ندارد. تقيه مشروع است. انّما الكلام در حكم وضعى عملى است كه تقيتاً اتيان مىشود. كه انسان در حال تقيه آن جور وضو مىگيرد يا آن جور نماز مىخواند. يا آن جور مثل آنها روزه مىگيرد و امثال ذالك. اين مشروعيّت تقيهاى كه هست من حيث حكم تكليفى كلامى نيست بر او. انّما الكلام در حكم وضعى است. انشاء الله بيان مىكنيم رواياتى كه در تقيه وارد شده است التّقية دينى و دين آبائى و نحو ذالك اينها به حكم وضعى دلالت ندارند كه عمل مجزى است. بدان جهت عملى كه تقيتاً مشروع است مجزى است، احتياج به دليل خاص دارد. اگر در موردى دليل خاص قائم شد، كما فى باب الصّلاة اين جور است. منتهى على فى الجمله نه مطلقا. در باب صلاة دليل قائم است كه صلاة آنها اكتفا مىشود به آنها. افضل است صلاة با آنها و مجزى است و هكذا در باب الحج دليل قائم است كه انسان وقتى كه تبعيّت با آنها كرد در وضو، اين مجزى است فى الجمله. على الجمله يا فى الجمله، فى الجمله است. منتهى مورد بحث است در كتاب الحج انشاء الله اگر موفق شديم يك وقتى. و مواردى است كه در اين موارد دليل داريم بر اجزا. كلام اين است كه در باب وضو هم دليل خاصّى هست بر اجزا يا نه بحثش خواهد آمد. و بعيد نيست كه اجزا تمام بشود. كه وضو تقيتى هم مجزى بوده باشد. و امّا در ساير مواردى كه دليل نبوده باشد، عمل تقيهاى مجزى است، خارج از مدلول است. التقّية دينى و دين آبائى. اين مشروعيّت تقيه است. امر به تقيه است. ولكن حكم وضعى از مأمور به واقعى مجزى است يا نه دلالتى به آن معنا ندارد.
بدان جهت على هذا الاساس در اين چند مورد كه عبارت از موارد خوف است كه لبردٍ و نحوه مثل گرگها بر نفس دارد يا بر مالش خائف است و يا در مواردى كه مثلاً فرض كنيد جبيره دارد در مورد تقيه على تقديره كه خواهد آمد. در مورد دوا مسح على الحايل عيبى ندارد. امّا در غير اينها مقتضاى ادلّه تيمم است. چرا؟ چون كه شارع وضو را بيان كرد غسل الوجه و اليدين و مسح الرّأس والرّجلين. گفتيم ظاهرش مسح بر رأس است. يعنى بشره و رجلين بشره. بعد فرموده است فان لم تجدوا يعنى لم تتمكّنوا مراد اين است. انشاء الله مىرسيم. وقتى كه متمكّن نشد فتيمموا...ان لم تجدوا ماءً يعنى لم تتمكّنوا...استعمال الماء. استعمال الماء را در وضو متمكّن نبوده باشيد. مثل اين چون كه نمىتواند آب را به بشره برساند اجزاء مائيه را. در اين صورت فتيمموا. هر مقدار كه دليل قائم شد و دليل وضو را توسعه داد كه مسح...الدّوا هم مسح است خوب توسعه مىدهد آن. لم تجدوا..پيدا مىكند. و الاّ در مواردى كه دليلى به اين معنا قائم نشد، و وجدان الماء را توسعه نداد و تمام نشد اخذ مىكنيم به اطلاق آيه مباركه و مىگوييم متمكّن از وضو نيست تيمم بكند. هذا كلّه.
سؤال؟ كدام؟ مثل اين كه قير چسبيده است به پايش و الان پا را نمىتواند مسح كند. يا مثلاً فرض بفرماييد بر اين كه زراعش نجس است. نمىتواند پاك كند. آب ندارد. يا نمىشود. خون چسبيده است و نمىتواند. ضرر ندارد آب. ولكن نمىشود. خيلى چسبيده است. مثل قير. وقت هم تنگ است. در اين موارد دليلى نداريم بر اين كه مسح بر او و امثال ذالك مسح على القير و اينها نافذ است.
سؤال؟ فرقش نص است. براى اين كه احتمال مىدهيم شارع به جهت تحفّظ بر نفس او گفته است زود باش. امّا در باب قير كه تحفّظ به نفس نيست. وقتى كه روايت وارد در موردى شد و احتمال خصوصيت داديم كه اين تحفّظ بر نفس است يا تحفّظ بر مال است، تعدّى به جاهايى كه نظير نيستند مىشود. بدان جهت در ما نحن فيه كه هست اين كه ايشان مىفرمايد در موارد ضرورت و عدم رفع الحايل به حايل مىشود مسح كرد عدم امكان اين تفصيلش در فى ما بعد انشاء الله در مسأله جبابر خواهد آمد.
بعد ايشان شروع مىكند در ما نحن فيه اعتبار سه امر را در مسأله ذكر مىكند كه با اينها بحث مسح الرّأس را با يك مسألهاى كه در ذيل دارد تمام مىكنم.
امر اول اين است كه فتوا مىدهد در امر اول. امر اول اين است كه مىفرمايد مسح الرّأس بايد به باطن كف بوده باشد. يعنى به ظاهر كف نمىشود. به زراع نمىشود. انسان با آن زراعش رأسش را مسح مىكند. نمىشود. بايد به باطن كف بشود. اين را فتوا مىدهند.
دومى را احتياط مىكند. مىگويد احوط عبارت از اين است كه آن كفى كه با او رأسش را مسح مىكند كف يمنى بوده باشد. اين را فتوا نمىدهد. احتياط وجوبى مىكند. امر سومى را حكم به استحباب مىكند.
مىگويد امر سومى مستحب است و آن اين است كه مسح الرّأس با انگشتان بشود نه با خود راهه. با سر انگشتان باشد. كه همان رواياتى كه مىگفت داخل كن سه اسبع را يا يك اسبع را، روايات اسبع. اين سه تا امر را ذكر مىكند.
ما بايد در ما نحن فيه در مواردى بحث كنيم. اولى اين است كه اولاً معتبر است كه مسح بايد به كف بوده باشد. اصلاً با دست بوده باشد. با زراع نمىشود مسح كرد. ثمّ بعد از اين كه ثابت كرديم بايد با دست بشود، بحث مىشود كه باطن دست لازم است يا ظاهرش هم مىشود انسان به ظاهرش مسح بكند. فعلاً كلام در اين جهت اولى است. كه آيا بايد متعيّن است مسح به يد باشد. عضو ماسحه بايد يد يعنى كف بوده باشد يا اين كه نه زراع هم مىشود؟ چون كه اين نكته را هم بگويم يد ربّما اطلاق مىشود شامل زراع هم مىشود. دستش را بريدن ممكن است از مرفغ ببرند. ربّما تا منكعب هم شامل مىشود. آن كسى كه از منكعب بريدند دستش را مىگويند دستش را بريدهاند. بلكه به اقل هم صدق مىكند از...يا از اصابه آن هم صدق مىكند. كف اين جور نيست. كف به زراع شامل نمىشود. اين سرّ اين كه مىگويد مسح بايد به باطن كف بشود يعنى معنايش اين است كه بايد از...و مادون كه كف است. از مادون...الى...انگشتان مسح بايد به اين بشود. پس به زراع نمىشود. به چه دليل؟ دليلى كه در ما نحن فيه مىشود گفت. چون كه بعضىها مناقشه كردند. ولو صاحب حدائق ادّعاى اجماع كرده است كه بايد به كف بشود. به زراع نشود. ادّعاى اجماع كرده است. يعنى از ديگران نقل كرده است كه جماعتى دعواى اجماع كردهاند كه بايد مسح به كف بشود. به زراع نمىشود. ولكن بعضىها مرحوم حكيم هم دارد مناقشه فرموده است بر اين كه در جلو اطلاقات ما چه دليل مقيّدى داريم؟ فامسحوا رئوسكم و در روايات هم داريم فرقى نمىكند به زراع انسان در آن جا هم دارد كه تمسح ناسيتك ببلّة يمناك طرف راستت ولو زراع باشد. از اين اطلاقات به چه دليل رفعيّت كنيم؟ ولكن مسأله همين جور است كه بايد از آن اطلاقات رفعيّت بشود و بايد اعتبار بشود كه مسح بايد به يد بشود. و سرّ فى ذالك اين است سابقاً گفتيم رواياتى كه در آن روايات از آنها تعبير به روايات وضوعات بيانيه مىشود كه وضو رسول الله (ص) را از ائمه سؤال كردهاند كه بر ما حكايت كن. رسول الله آن وضويى را كه گرفته است ما بفهميم امام (ع) حكايت عملى كرده است كه حكايت كنم وضو رسول الله را،...من الماء كه وضو گرفته است. سابقاً گفتيم اين روايات آن خصوصياتى كه در اينها هست ما بايد به آنها اخذ كنيم كه ماهيّت وضو را بيان مىكنند كه مخترع شارع است. اين جا نه جاى تمسّك به اصل عملى است و نه به اطلاق است. خصوصيتى كه در اينها وارد مىشود موجب مىشود رفعيّت از اطلاق و اصل عملى را. مگر اين كه قرينه خاصّه قائم بشود كه اين خصوصيت على نحو...و الافضليه است. خصوصيت اعتبار لزومى ندارد. و ظاهر اين است كه مقتضاى اين رواياتى كه وارد شده است در آن وضوعات بيانيه و در غير وضوعات بيانيه مقتضايش اين است كه مسح بايد به كف بوده باشد. چرا؟ در آن صحيحه كه صحيحه عمر ابن ازينه است روايت 5 است در باب 15 از ابواب كيفيت الوضو. روايت 5 است. عن على ابن ابراهيم عن ابيه عن ابن عمير عن عمر ابن ازينه عن ابى عبد الله (ع) در ذيل او دارد كه خداوند متعّال وحى كرد به نبى اكرم كه اغسل وجهك بعد امر كرد به غسل الزّراعين، بعد امر كرد ثمّ امسح رأسك بفضل ما بقى فى يدك من الماء. به فضل آن آبى كه در دستت باقى ماند. اين دست گفتيم ولو اطلاق مىشود تا زراع، ولكن به ما بقى فى يدك در يدت باقى است در مواردى كه مسح باليد گفته مىشود و عضو ماسح يد فرض مىشود، مسح باليد منصرف است به مسح به كف. مسحت رأس...بيدى يعنى بكفّ. زراعت را بگذارى سر آن...خودش هم سنگين است، اين را نمىگويند مسحت.
سؤال؟ گفته نمىشود. انصراف دارد. مسحت بيدى. يد ولو اين جور است. يد همين جور است. اعتيته بيدى نمىگويند كه اين معنايش همان متفاهم در اين يد ولو اطلاقش صحيح است. مجاز هم نيست. الاّ انّه حيث يطلق از كف، از انگشتان تبادر مىكند. يد ظهورش اين است. در مثل آن افعالى كه به يد صورت مىگيرد متعارفاً وقتى كه گفته شد مسحته بيدى يا رفعته بيدى معنايش اين نيست كه با زراعم برداشتم. اين جور نيست. الحاصل اين روايات اين است. اين را مىگوييم كه ذهنتان آماده بشود. عمده مطلب بعدى است. اين كه يد اين جور هست. در اين موارد ظهورش اين است كه ثمّ ثمّ امسح رأسك بفضل ما بقى فى يدك من الماء و رجليك الى قدميك. در آن صحيحه كه 6 است در آن جا اين جور دارد، مىفرمايد ثمّ وضوعات بيانيه است. ثمّ مسح بما بقى فى يده رأسه و رجليه اين مثل روايت قبلى است. امّا يك خصوصيتى دارد. و لم يعدهما فى الاناء. اعاده نداد دستهايش را در كاسه. آخر اول كه آب برداشته است چه جور برداشته است؟ براى صورتش آب برداشته است با كف برداشته است ديگر. بعد با كف برداشته است براى يد يمنى و يد يسرى. در خود روايت است. فاخذ كفّاً من الماء...على وجه ثمّ مسح وجهه من الجانبين كه غسل وجه تمام بشود، ثمّ اعاده يده اليسرى. يد يسرى را كه برده است، زراع را كه نبرده است. زراع را برده است. آب برداشته است و يسرى را شسته است. اين در آخر كه به مسح رسيد ثمّ مسح ما بقى فى يده رأسه و رجليه و لم يعدهما فى الاناء. دوباره دستهايش را توى آب نبرد كه به آب جديد مسح كند. خوب معلوم مىشود كه فرض شده است كه با دستان مسح شده است. با زراع مسح نكرده است امام (ع). با خود دستها مسح كرده است و با اين دستها كه مسح كرده است به ماء جديد هم دوباره نبرده است توى كاسه كه دفعه اول و دوم مىبرد سه بار برد، دفعه چهارمى ديگر توى كاسه براى مسح نبود. اين دلالتش اقواى از آن ديگرى است. چون كه دلالت، دلالت فعل است. عيبى ندارد. چون كه بر عليهش قائم نشده است قرينه بر خلاف.
سؤال؟ اين جوابش را گفتيم. عرض كرديم وضو ماهيّت مخترع است. از امام (ع) سؤال مىكنند آن وضو را كه ماهيّت مخترع شرعيه است و رسول الله آورده است اين چه جور است. اصل جوازش را آورده است. قال حكى لنا ابو جعفرٍ (ع) وضو رسول الله در مقام تعليم است. در مقام تعليم امام (ع) به يدش مسح كرده است و اين جور هم به ما نقل شده است و احتمال مىدهيم بر اين كه اين مدخليّت دارد. خوب بايد اخذ بشود. اطلاق اصل عملى فايده ندارد.
سؤال؟ صاحب عروه فتوا مىدهد. ديگران ادعاى اجماع كردهاند. دلالت به اين كه امام (ع) به كفّش مسح كرده است. آب را به چه برمىدارند؟ با همان آب برمىدارند بدون برداشتن آب مسح كرد. پس معلوم مىشود بر اين كه بر كفّين مسح كرده است اين نقل شده است بر ما و ما هم بايد به او اخذ بكنيم ديگر. روايات، روايات متعددى است.
باز روايت ديگرى است. ثمّ مسح ببقية ما بقى فى يديه رأسه و رجليه و لم يعدهما فى الاناء. دستهايش را دوباره توى آب نبرد كه آب اخذ كند. يعنى مسح را با همان دستها كرده است. اولى هم عيبى ندارد. دومى هم عيبى ندارد. قوّت دلالتش در يعدهما هست. اين سومى را نگاه كنيد. يعنى سه قسم از طايفه در روايات. روايت 11 است در باب 15. و عن المفيد. شيخ از مفيد نقل مىكند. عن احمد ابن محمد عن ابيه. احمد ابن محمد ابن يحيى نقل مىكند از پدرش محمد ابن يحيى يا احمد ابن محمد ابن حسن از پدرش عن سعد ابن عبد الله عن احمد ابن محمد ابن عيسى عن عثمان ابن عيسى عن عمر ابن ازينه عن بكير و زراره ابن اعين، ابن اعين انّهما سئلا ابا جعفر (ع) عن وضو رسول الله (ص) آن جا اين جور داشت. داشت بر اين كه در آخرش دارد ثمّ مسح رأسه و قدميه الى الكعبين بفضل كفيّه. يد هم ندارد ديگر. با همان زيادى كه در كف بود با او مسح كرده است. خوب على هذا مستفاد از اين روايت اين است كه بايد مسح به كف بشود. عرض كرديم اگر خصوصيتى كه در اينها روات نقل كردهاند چون كه امام در مقام تعليم وضو رسول الله (ص) خصوصياتى كه نقل كردهاند و امام اتيان كرده است اگر دليل خاصّى قائم شد كه اين...است خوب عيبى ندارد. ما هم ملتزم مىشويم. رفعيّت مىكنيم. و الاّ اگر قائم نشد اينها مثل مقيّد است. مثل دليل است اين وضوعات بيانيه. اطلاق مقامى است و در آن جا قيد ذكر شده است و اطلاق در اين مقام نيست. تقييد مقامى، قيد مقامى اطلاق لفظى را تقييد مىكند. وقتى كه اين جور شد اين به منزله تقييد مقامى شد، تقييد مقامى مثل تقييد لفظى است. اطلاق لفظى را تقييد مىكند جايى براى تمسّك به اطلاق و اصل عملى فضلاً از اصل عملى نمىماند. ولكن بعضىها اين جور فرمودهاند كه امام (ع) در اين روايات در مقام بيان اين است هم در روات، روات هم در مقام بيان اين هستند كه به ماء جديد مسح نكرده است امام (ع) و رسول الله به ماء جديد مسح نكرده بود. نه اين كه عضو ماسحه بايد خود كف بوده باشد. در مقام بيان اين نيستند. كف را كه ذكر كردهاند به جهت اين كه مسح به بلّه وضو بشود. نه اين كف خودش خصوصيتى دارد. انسان با اين...مسح كند از مقدّم الرّأس كه زند از يد يمنى اين نمىشود. اين در مقام بيان اين نيستند. فقط در مقام اين هستند كه آن مسح بايد به بلّه وضو بشود. امّا عضو الماسحه در مقام بيان او نيستند. اين حرف صحيح است يا نه تأمّل بفرماييد تا ببينيم چه مىشود.
|